ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ ΑΛΕΒΙΖΟΥ ΣΤΟΝ ΤΕΧΝΟΧΩΡΟ
ΤΟΠΙΑ ΜΕΤΕΩΡΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Η πολλαπλή φύση του σχεδίου και τα έργα της Σωτηρίας Αλεβίζου
Το σχέδιο, αυτή η πρωταρχική, παγκόσμια και διαχρονική μορφή τέχνης με την πολλαπλή του φύση υλοποιεί ένα μεγάλο εύρος λειτουργιών.
Από τη μία καταγράφει τις όψεις της πραγματικότητας. Απέναντι στην αδυσώπητη ροή του χρόνου και πολύ πριν την εμφάνιση μηχανικών τρόπων αποτύπωσης της στιγμής, αποτελούσε ανέκαθεν το πρόχειρο και εύχρηστο εκείνο μέσο που μας παρείχε τη δυνατότητα να αποτυπώσουμε την πραγματικότητα της στιγμής και τη στιγμή της πραγματικότητας προτού αυτή αλλάξει στην αέναη εναλλαγή της μορφής του κόσμου.
Ταυτόχρονα όμως με την αποτύπωση και την καταγραφή αποτελεί και ένα εργαλείο κατανόησης της πραγματικότητας. Τα μάτια τρέχουν πάνω κάτω στις μικρές λεπτομέρειες του κόσμου που μας περιβάλλει, ανακαλύπτοντας σημεία, εκ πρώτης όψεως αόρατα ή ασήμαντα. Καθώς το χέρι τα καταγράφει μεταμορφώνονται σε σημαίνοντα με πολλαπλά σημαινόμενα. Ταυτόχρονα με το χέρι που κρατά το μολύβι ή το στυλό και αποτυπώνει, το μυαλό κάνει τις δικές του προβολές αντλώντας από τη μεγάλη και πολύτιμη παρακαταθήκη της μνήμης και της εμπειρίας.
Το σχέδιο επιτελεί και μια άλλη λειτουργία. Καθιστά ορατό αυτό που δεν υπάρχει στον κόσμο που μας περιβάλλει και που το συλλαμβάνει, ως σκέψη ή ιδέα ο ανθρώπινος νους. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, στην πραγματεία του τονίζει αυτήν ακριβώς τη σχεδόν «θεϊκή» φύση του σχεδίου, μιλώντας για την ανωτερότητα της ζωγραφικής έναντι των άλλων καλλιτεχνικών εκφράσεων.
Εκτός από «θεϊκή» φύση το σχέδιο έχει συνδεθεί συχνά με τη μαγεία. Από τα παλαιολιθικά χρόνια και τα γραφικά σχέδια των προϊστορικών ανθρώπων στα τοιχώματα των σπηλαίων και τα εργαλεία, μέχρι τον Πικάσσο που περιέγραψε την τέχνη ως μια «μορφή μαγείας, που λειτουργεί ως μεσολαβητής ανάμεσα σε αυτόν τον παράξενο, εχθρικό κόσμο και εμάς. ένας τρόπος να αποκτήσουμε εξουσία πάνω σε αυτόν τον κόσμο δίνοντας μορφή στους φόβους μας καθώς και στις επιθυμίες μας…»[i], το σχέδιο έχει τη μαγική ιδιότητα να πλάθει την εικόνα ενός αγαπημένου ή επιθυμητού πράγματος, προσφέροντάς μας την αίσθηση ενός μικρού θαύματος.
Αυτή η δυνατότητα του σχεδίου δεν αποτελεί μόνο μια δυνατότητα απεικόνισης πραγμάτων και καταστάσεων που δεν υπάρχουν, αλλά και μια δυνατότητα τροποποίησης υπαρκτών καταστάσεων που αναδιαμορφώνονται ανάλογα με τις σκέψεις και τις επιθυμίες μας. Η αναμορφωτική δύναμη του σχεδίου λειτουργεί ως κινητήριος δύναμη για την διαμόρφωση μιας νέας πραγματικότητας μέσα μας και γύρω μας, καθώς λειτουργεί περισσότερο ως δημιουργία μιας νέας πραγματικότητας, παρά ως καταγραφή μιας ήδη υπάρχουσας .
Τα έργα της Σωτηρίας Αλεβίζου κινούνται με άνεση και ευαισθησία σε όλες αυτές τις πολλαπλές φύσεις του σχεδίου. Εκ πρώτης όψεως φαίνεται να καταγράφουν όψεις τις πραγματικότητας, μοιάζουν με τοπία. Κορμοί δέντρων, κλαδιά, φυλλωσιές, άνθη, φύλλα, βλαστοί, ελάσματα, όλα αποδίδονται με σχεδιαστική δεινότητα και λεπτομέρεια που μαρτυρά οξυμένη παρατηρητικότητα αυξημένη ευαισθησία και ενσυναίσθηση, καθώς και μια βαθιά εσωτερική ανάγκη να διατηρηθούν μέσω της καταγραφής αυτές οι μικρές, αλλά πολύτιμες στιγμές της ζωής ενός ζωντανού οργανισμού.
Μια πιο προσεκτική ματιά αποκαλύπτει την ανθρώπινη φύση αυτών των μορφών. Καθώς αναπτύσσονται, απλώνονται, γέρνουν, θροΐζουν, αγγίζονται, συνδιαλέγονται, συμπλέκονται, απομακρύνονται και ξανασμίγουν, μοιάζουν με ανθρώπινες μορφές που βιώνουν τις μεταπτώσεις της ανθρώπινης κατάστασης. Ανακαλούν την βανγκογκική αίσθηση της εμψυχωμένης φύσης. Αποτελούν τα στιγμιότυπα μιας ταινίας της οποίας είναι οι πρωταγωνιστές και της οποίας την εξέλιξη προσπαθούν να διαμορφώσουν. Είναι τα σχεδιασμένα πλάνα αυτής της ταινίας της ζωής, οι εξελίξεις της οποίας μας είναι άγνωστες, αλλά οι επιθυμίες των πρωταγωνιστών της φαίνεται να τη διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό. Αποτελούν τα τοπία ενός μετέωρου χρόνου, μέσα στον οποίο η φύση και ο άνθρωπος είναι ένα ταυτόσημο, οντολογικό σύμπαν το οποίο προσπαθούν να διαμορφώσουν σύμφωνα με τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους και ενάντια στις αντιξοότητες της φευγαλέας στιγμής που αλλάζει διαρκώς.
Τα σχέδια της σωτηρίας δεν είναι αποτυπώσεις υπαρκτών αντικειμένων, αλλά καταστάσεων. Καταστάσεων πραγματικών, ιδεατών, επιθυμητών, ανεκπλήρωτων ή εκπληρωμένων. Ίσως αποτελούν και εκφράσεις προσωπικών προβληματισμών, αναζητήσεων και επιθυμιών, καθώς το σχέδιο παρέχει πάντα αυτή την υποκειμενική δυνατότητα, να μπορούμε να δηλώσουμε τον εαυτό μας και την ύπαρξή μας μέσα σε μια κατάσταση, να χαρτογραφήσουμε τη θέση μας σε αυτήν, να εγγράψουμε την παρουσία ή την απουσία μας, να αποκρυπτογραφήσουμε τις μικρές λεπτομέρειές της, να ανατρέψουμε ή να συμφιλιωθούμε με τις λεπτές αποχρώσεις και τους υποδόριους υπαινιγμούς της.
Το σχέδιο σήμερα απολαμβάνει μεγάλη δημοτικότητα και τα τελευταία είκοσι χρόνια τα μεγάλα μουσεία του κόσμου διοργανώνουν σημαντικές εκθέσεις αφιερωμένες αποκλειστικά στο σχέδιο.
Αν μπορούσαμε να ιχνηλατήσουμε τις τάσεις που κυριαρχούν σε αυτή την αναβίωση της δημοτικότητας του σχεδίου, παρά τον κίνδυνο γενίκευσης που ελλοχεύει σε κάτι τέτοιο, θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σε δύο κατευθύνσεις, την Μετα-Εννοιολογική και τη Νεο-ρομαντική. Η πρώτη τάση, ας την αποκαλέσουμε μετα-εννοιολογική ή μετα-στρουκτουραλιστική, σχετίζεται με την εννοιολογική παράδοση και την κριτική θεωρία δίνει μεγάλη έμφαση στις δομικές και διαδικαστικές σχέσεις, τονίζει την ταυτολογική φύση του σχεδίου και την ικανότητά του να αναπαριστά τη δημιουργία εν τω γίγνεσθαι με εμφανή τα σημάδια από τις ατέλειες, τα εμπόδια και τις παλινδρομήσεις και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στα στοιχεία της υποκειμενικότητας, της αμεσότητας, της οικειότητας και της αυθεντικότητας. Τα σχέδια αυτής της τάσης συγκροτούν μια επικράτεια ετερογένειας που χαρακτηρίζεται από διάθεση ανολοκλήρωτης ελευθερίας και εκφράζει συναισθήματα διαφωνίας και αντίθεσης με τους καθιερωμένους κανόνες συμπεριφοράς ή παράδοσης
Η άλλη τάση, ας την αποκαλέσουμε Νεο-ρομαντική, συνδέεται περισσότερο με μια αναβίωση του ρομαντισμού, καθώς και με την τάση εκείνη του Σουρεαλισμού που στοχεύει στην αποδέσμευση και κυριαρχία του συναισθήματος και της διαίσθησης ενάντια στους κανονιστικούς φραγμούς της λογικής και του ντετερμινισμού.
Τα έργα της Σωτηρίας Αλεβίζου συνδέονται περισσότερο με αυτή τη δεύτερη τάση, καθώς ενέχουν μεν κινητικότητα, ρευστότητα, την αίσθηση του μετέωρου χρόνου και του αδιόρατου φόβου της απώλειας της στιγμής, αλλά ταυτόχρονα η χρονικότητα και η ευθραυστότητα αυτών των προσωπικών στιγμών και καταστάσεων αποδίδεται με επιμέλεια, δεξιοτεχνία, συνθετική και δομική συγκρότηση οδηγώντας σε ένα άρτιο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα που συνάδει με τη μεγάλη παράδοση του κλασικού σχεδίου.
Το τελικό αποτέλεσμα καλύπτει εν μέρει τα στάδια της σχεδιαστικής διαδικασίας παγώνοντας το χρόνο της αφήγησης στη στιγμή εκείνη όπου το επιθυμητό πραγματώνεται και η ατμόσφαιρα του έργου πλημμυρίζει από αισιόδοξη ευαισθησία, εγγενή ιδεαλισμό και αίσθηση κατακτημένης ολότητας. Όπως το είχε πει ο συγγραφέας Carlos Fuentes «ο ρομαντισμός είναι το τελευταίο μεγάλο ευρωπαϊκό πολιτιστικό κίνημα που καλύπτει τα πάντα και που κηρύττει μια επιστροφή στην ολότητα του ανθρώπου ….που διασπάται από την ιστορία της απληστίας, της καταπίεσης, της αποξένωσης»[ii].
Μπορεί το σχέδιο από τη φύση του να είναι «αυτοσχεδιαστικό και πάντα σε κίνηση, με την έννοια ότι μπορεί να προχωρήσει επ’ άπειρον χωρίς κλείσιμο ή ολοκλήρωση, να είναι συνεχώς μέρος μιας διαδικασίας που δεν τελειώνει ποτέ»[iii], αλλά στα έργα της Σωτηρίας το σχέδιο φαίνεται να ολοκληρώνεται και να απομακρύνεται πλήρως από την εμμονή του μεταστρουκτουραλισμού και της κριτικής θεωρίας στις δομικές και διαδικαστικές σχέσεις και να παγιώνεται στο σημείο εκείνο του μετέωρου χρόνου που η επιθυμία συναντά την πραγμάτωσή της, συγκροτώντας έτσι μια σημαίνουσα μορφή «βιωμένης χρονικότητας»[iv].
Όπως αναφέρει η Emma Dexter[v] «ο Walter Benjamin συμπεραίνει, όπως και άλλοι θεωρητικοί και μελετητές, ότι το σχέδιο υπάρχει σε ένα άλλο επίπεδο μέσα στην ανθρώπινη ψυχή – είναι ένας τόπος για σημεία με τα οποία χαρτογραφούμε τον φυσικό κόσμο, αλλά είναι το ίδιο το κατεξοχήν σημάδι της ύπαρξης. Επομένως, το σχέδιο δεν είναι ένα παράθυρο στον κόσμο, αλλά μια επινόηση για την κατανόηση της θέσης μας μέσα στο σύμπαν»[vi], στοιχείο που είναι πρωταρχικό και κυρίαρχο στο καλλιτεχνικό έργο της Σωτηρίας Αλεβίζου και που μας οδηγεί να κατανοήσουμε καλύτερα αυτό που έλεγε ο Paul Klee, ότι δηλαδή η τέχνη δεν αποδίδει το ορατό, το πραγματοποιεί.
Παντελής Τσάβαλος
Ιστορικός τέχνης
[i] Βλ. σχετικά Rubin, William. “The Genesis of Les Demoiselles d’Avignon”, στο Les Demoiselles d’Avignon, Studies in Modern Art 3, (New York: Museum of Modern Art, 1994), σελ.16 καθώς και στο Malraux, André, La Tête d’ Obsidienne, σελ 18.
[ii] Fuentes. Carlos, “Introduction” στο The Diary of Frida Kahlo (New York: Harry N. Abrams, 1990), σελ. 77
[iii] Βλ. σχετικά Dexter, Emma, “Introduction” στο Vitamin D: New Perspectives in Drawing (London an New York: Phaidon Press, 2013) σελ. 6
[iv] Newman, Michael, “The Marks. Traces, and Gestures of Drawing,” στο Ιn The Stage of Drawing; Gesture and Act. (London and New York: Tate Publishing and The Drawing Center, 2003), σελ. 96 [lived temporality]
[v] ο. π. Dexter, Emma, “Introduction” στο Vitamin D: New Perspectives in Drawing, σελ. 7
[vi] Benjamin., Walter. Selected Writings, volume 1 (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1996), σελ. 92
Νικολέττα Στάικου: 11.968
Στις εικόνες του Χρήστου Χαρίση το σώμα από φορέας νοήματος που σηματοδοτείται από την ένταση ανάμεσα στην παρουσία και την απουσία γίνεται τώρα ένα προσλαμβάνον αισθητήριο. Ένα μάτι που κυκλοφορεί στα αστικά τοπία καταγράφοντας με διαθλαστικές αυξομειώσεις τις εικόνες της καθημερινής εμπειρίας. Αγκιστρώνεται στο φευγαλέο ή το ασήμαντο και του προσδίδει ένα δονούμενο ειδικό βάρος που μετατρέπει την οπτική σε εμπειρία: Η λάμψη των φώτων, η θαμπάδα των μαλλιών, η υγρασία της βροχής ή το σκοτάδι τις νύχτας σταματούν για λίγο το χρόνο και βαθαίνουν το νόημά του. Γίνονται υποσχέσεις και ανασχέσεις, δυνατές παρουσίες και ηχηρές απουσίες, αναγκαίες χαρές και αναπόδραστες λύπες που συγκροτούν τις ψηφίδες μιας καθημερινής ημερολογιακής διαδρομής που από καταγραφή του ματιού γίνεται θαλπωρή της μνήμης.
Οι φιγούρες της Νίκης Παπασπύρου ξεκινούν από μια εξπρεσιονιστική ανάγκη να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στο υποκειμενικό και το αντικειμενικό, χωρίς να καταφεύγουν στη βιαιότητα των εξπρεσιονιστικών κραυγών ή εκρήξεων. Η μορφή παραμένει δεσπόζουσα σε έναν κατακτημένο προβολικό χώρο όπου η αμεσότητα της γραφής, η ένταση της ρευστής πινελιάς, οι εξάρσεις του γραφισμού συναντούν τις χρωματικές τονικότητες και τις ματιέρες των σωμάτων, των πραγμάτων και των χώρων και χωνεύουν το μέρος στο όλον πετυχαίνοντας ένα είδος γεφυρώματος, ένα αίσθημα κατακτημένης ολότητας. Ίσως για αυτό ο καραγκιοζοπαίχτης να απολαμβάνει τόσο πολύ τη συντροφιά της φιγούρας του, ίσως για αυτό η κολυμβήτρια να βυθίζεται τόσο ορμητικά χαρούμενη στην αγκαλιά της θάλασσας.
Τα έργα του Γιάννη Παπαγιάννη έχουν πρωταγωνιστές ιστορικά πρόσωπα. Κάθε έργο επικεντρώνεται σε μια τραγική, νιτσεϊκή φιγούρα: ο Έζρα Πάουντ και ο Κολοκοτρώνης, ο Τισιανός και η Σύλβια Πλάθ. Ο χρόνος μιας ολόκληρης ζωής συμπυκνώνεται σε ένα τελάρο που αποτελείται από λέξεις και εικόνες, λόγια, πρόσωπα και γεγονότα. Η απεικόνιση των λεπτομερειών είναι ρεαλιστική, σαν τον τρόπο που παρατηρούμε τα δεδομένα γεγονότα της ζωής. Η σύνθεση του συνόλου είναι ζωγραφική με την έννοια της ζωγραφικής απεικόνισης ενός πυκνού ενιαίου σύμπαντος από ετερόκλητα, πολλές φορές αντιφατικά στοιχεία που συγκροτούν και καθορίζουν το δραματικό περιεχόμενο της ζωής ενός ανθρώπου.
Στα έργα του Σταύρου Μπονάτσου η αναδιαπραγμευτική ιδιότητα είναι η κυριαρχική δύναμη που μεταπλάθει δεδομένους και προβλέψιμους συσχετισμούς ανάμεσα στα υλικά και τις απεικονίσεις. Τα ζωντανά στοιχεία, που δεν ήταν τελικά παρά ψευδαισθήσεις ζωντανών οργανισμών, αποκόπτονται, αμπαλάρονται, χυτεύονται, ανακατασκευάζονται και ενώ χάνουν την ψευδαισθητική τους φύση γίνονται τα λειτουργικά μέρη ενός ζώντος οργανισμού που ζωντανέυει μέσα από την ειλικρίνεια της κατασκευαστικής του λειτουργίας ως έργο καθαυτό. Αυτή η αναδιαπραγμάτευση εννοιών όπως το αληθινό και το ψευδαισθητικό, το φυσικό και το τεχνητό, το ανθρώπινο και το μηχανικό γίνεται με μαστοριά, ανατρεπτικότητα, αυτοσαρκαστικό χιούμορ και παιδική ευρηματικότητα, οδηγώντας σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μορφοποίηση της ζωντανής εικαστικής ύλης.
Οι μορφές του Χρήστου Μαρκίδη έρχονται από παλιά. Πατούν στέρεα στη βαθιά παράδοση μιας ζωγραφικής που απαντά στα οντολογικά ερωτήματα που θέτει στον εαυτό της με τον τρόπο που επικεντρώνεται στα ίδια της τα μέσα: τη διάταξη της σύνθεσης, την πυκνότητα του χρώματος την ένταση της χειρονομίας, τις συστολές και διαστολές της φόρμας. Οι μορφές είναι μοναχικές. Αναδιπλώνονται σε περισυλλογή και αναστοχασμό. Αναμετρώνται με το χώρο: άλλοτε αφήνονται σε μια διάχυση μέσα του, άλλοτε τραβάνε μια δυνατή διαχωριστική γραμμή και απομονώνονται από αυτόν. Αναμετρώνται και με τον εαυτό τους: απλώνονται και δοκιμάζουν τα όριά τους, άλλοτε με δυναμικές σίγουρες εκτάσεις κι άλλοτε με διακριτικές ανασχέσεις. Ανθίστανται ή αφήνονται στη φθορά συγκροτώντας ένα υπαρξιακό βύθισμα που απαντά στα ερωτήματα που τίθενται με μέσο την ίδια τη φύση της ζωγραφικής.
Οι γλυπτικές μορφές της Ζανίν Μπάετ υπερβαίνουν την εφήμερη αναγνωρισιμότητα τους όπως οι λέξεις στο ποίημα της Ελένης Βακαλό, από το οποίο το έργο έλκει την έμπνευσή του και στην οποία είναι αφιερωμένο, υπερβαίνουν την κυριολεκτική τους σημασία και χρήση και γίνονται κάτι πιο βαθύ, πιο καίριο και πιο ουσιώδες. Οι πλαστικές φόρμες γίνονται χορευτικές μορφές καρφωμένες σαν βέλη στο χώμα. Η στέρεη σύνδεση με τον ομφάλιο λώρο που συγκροτείται από τα στοιχεία του τόπου και τη μνήμη του χρόνου μετουσιώνει αυτό το φτερούγισμα σε ευγενική και περήφανη κίνηση ‘‘χορευτών που ανεμίζουν στην άκρη του βράχου’’.
Η γοητεία των έργων της Κατερίνας Μερτζάνη προκύπτει από τη λεπταίσθητα επεξεργασμένη αμφισημία των στοιχείων που τα συγκροτούν: το ωραίο και το άσχημο τείνουν να χάσουν την κανονιστική τους βεβαιότητα. Οι εγκέφαλοι έχουν υλική υπόσταση, φθείρονται και καταστρέφονται, αλλά είναι ταυτόχρονα και ο συλλαμβάνων νους που συγκροτεί την άϋλη αλήθεια μέσα μας. Το όπλο και το χέρι του πιθήκου είναι απειλές, μάλλον ανδρικές, αλλά ταυτόχρονα είναι ζωγραφισμένα με την ευαίσθητη, μάλλον γυναικεία, κίνηση ενός χεριού, οι σχέσεις μορφών και χαρτιού ανατρέπουν την προβλέψιμη ανάγνωση όπου η μορφή προβάλλεται εις βάρος του ουδέτερου φόντου. Εδώ η γυαλάδα του χαρτιού συνυπάρχει δίπλα στη θαμπάδα των μορφών σαν την εκκωφαντική σιωπή και το κενό ανάμεσα στα πράγματα που αποκτούν ίσο μερτικό με αυτά στη συγκρότηση του νοήματος.
Στα έργα της Μαριγώς Κάσση η μνήμη δεν ανακαλεί εικόνες, αλλά βιωμένες εμπειρίες. Οι ντουλάπες λειτουργούν μετωνυμικά σαν ανθρώπινα σώματα. Περιέχοντα και περιεχόμενα. Οι ντουλάπες αυτές, οι γυναίκες αυτές, ανοίγουν το ερμητικά κλεισμένο βιωματικό τους σύμπαν και το μοιράζονται μαζί μας.
Στο μεταίχμιο ανάμεσα στην πραγματικότητα και στο όνειρο κινούνται και οι αναζητήσεις της Άντζυς Καρατζά. Μεταίχμιο μόνο όσον αφορά τους συνδυασμούς ανάμεσά τους, γιατί κατά τα άλλα δεν υπάρχει καμία μεταιχμιακή αμφιβολία ή ανησυχία μέσα σε αυτόν το χαρούμενο ονειρικό κόσμο. Εδώ τα χρώματα είναι πιο φωτεινά, κι ας μην είναι νατουραλιστικά, τα πλάσματα είναι πιο χαρούμενα κι ας συναντούν αναποδιές, τα γεγονότα έχουν παρενέργειες που είναι αναστρέψιμες. Η δύναμη αυτών των έργων έγκειται στην εγκυρότητα που προσδίδουν σε αυτό τον πολύχρωμο ονειρικό κόσμο. Και η εγκυρότητα αυτή φαίνεται να προέρχεται από μια βαθιά και ειλικρινή πεποίθηση ότι η χαρά του ανθρώπου θα κατακτηθεί μόνο αν ακυρωθούν, όπως στα όνειρα, οι ορθολογικές συμβατικότητες και οι οδυνηρές συνέπειες των νομοτελειακών αναγκαιοτήτων που διέπουν τον ορατό κόσμο.
Παντελής Τσάβαλος 
ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΩΝ