Παντελής Τσάβαλος

ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ ΑΛΕΒΙΖΟΥ ΣΤΟΝ ΤΕΧΝΟΧΩΡΟ

ΤΟΠΙΑ ΜΕΤΕΩΡΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

Η πολλαπλή φύση του σχεδίου και τα έργα της Σωτηρίας Αλεβίζου

Το σχέδιο, αυτή η πρωταρχική, παγκόσμια και διαχρονική μορφή τέχνης με την πολλαπλή του φύση υλοποιεί ένα μεγάλο εύρος λειτουργιών.

Από τη μία καταγράφει τις όψεις της πραγματικότητας. Απέναντι στην αδυσώπητη ροή του χρόνου και πολύ πριν την εμφάνιση μηχανικών τρόπων αποτύπωσης της στιγμής, αποτελούσε ανέκαθεν το πρόχειρο και εύχρηστο εκείνο μέσο που μας παρείχε τη δυνατότητα να αποτυπώσουμε την πραγματικότητα της στιγμής και τη στιγμή της πραγματικότητας προτού αυτή αλλάξει στην αέναη εναλλαγή της μορφής του κόσμου.

Ταυτόχρονα όμως με την αποτύπωση και την καταγραφή αποτελεί και ένα εργαλείο κατανόησης της πραγματικότητας. Τα μάτια τρέχουν πάνω κάτω στις μικρές λεπτομέρειες του κόσμου που μας περιβάλλει, ανακαλύπτοντας σημεία, εκ πρώτης όψεως αόρατα ή ασήμαντα. Καθώς το χέρι τα καταγράφει μεταμορφώνονται σε σημαίνοντα με πολλαπλά σημαινόμενα. Ταυτόχρονα με το χέρι που κρατά το μολύβι ή το στυλό και αποτυπώνει, το μυαλό κάνει τις δικές του προβολές αντλώντας από τη μεγάλη και πολύτιμη παρακαταθήκη της μνήμης και της εμπειρίας.

Το σχέδιο επιτελεί και μια άλλη λειτουργία. Καθιστά ορατό αυτό που δεν υπάρχει στον κόσμο που μας περιβάλλει και που το συλλαμβάνει, ως σκέψη ή ιδέα ο ανθρώπινος νους. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, στην πραγματεία του τονίζει αυτήν ακριβώς τη σχεδόν «θεϊκή» φύση του σχεδίου, μιλώντας για την ανωτερότητα της ζωγραφικής έναντι των άλλων καλλιτεχνικών εκφράσεων.

Εκτός από «θεϊκή» φύση το σχέδιο έχει συνδεθεί συχνά με τη μαγεία. Από τα παλαιολιθικά χρόνια και τα γραφικά σχέδια των προϊστορικών ανθρώπων στα τοιχώματα των σπηλαίων και τα εργαλεία, μέχρι τον Πικάσσο που περιέγραψε την τέχνη ως μια «μορφή μαγείας, που λειτουργεί ως μεσολαβητής ανάμεσα σε αυτόν τον παράξενο, εχθρικό κόσμο και εμάς. ένας τρόπος να αποκτήσουμε εξουσία πάνω σε αυτόν τον κόσμο δίνοντας μορφή στους φόβους μας καθώς και στις επιθυμίες μας…»[i], το σχέδιο έχει τη μαγική ιδιότητα να πλάθει την εικόνα ενός αγαπημένου ή επιθυμητού πράγματος, προσφέροντάς μας την αίσθηση ενός μικρού θαύματος.

Αυτή η δυνατότητα του σχεδίου δεν αποτελεί μόνο μια δυνατότητα απεικόνισης πραγμάτων και καταστάσεων που δεν υπάρχουν, αλλά και μια δυνατότητα τροποποίησης υπαρκτών καταστάσεων που αναδιαμορφώνονται ανάλογα με τις σκέψεις και τις επιθυμίες μας. Η αναμορφωτική δύναμη του σχεδίου λειτουργεί ως κινητήριος δύναμη για την διαμόρφωση μιας νέας πραγματικότητας μέσα μας και γύρω μας, καθώς λειτουργεί περισσότερο ως δημιουργία μιας νέας πραγματικότητας, παρά ως καταγραφή μιας ήδη υπάρχουσας .

Τα έργα της Σωτηρίας Αλεβίζου κινούνται με άνεση και ευαισθησία σε όλες αυτές τις πολλαπλές φύσεις του σχεδίου. Εκ πρώτης όψεως φαίνεται να καταγράφουν όψεις τις πραγματικότητας, μοιάζουν με τοπία. Κορμοί δέντρων, κλαδιά, φυλλωσιές, άνθη, φύλλα, βλαστοί, ελάσματα, όλα  αποδίδονται με σχεδιαστική δεινότητα και λεπτομέρεια που μαρτυρά οξυμένη παρατηρητικότητα αυξημένη ευαισθησία και ενσυναίσθηση, καθώς και μια βαθιά εσωτερική ανάγκη να διατηρηθούν μέσω της καταγραφής αυτές οι μικρές, αλλά πολύτιμες στιγμές της ζωής ενός ζωντανού οργανισμού.

Μια πιο προσεκτική ματιά αποκαλύπτει την ανθρώπινη φύση αυτών των μορφών. Καθώς αναπτύσσονται, απλώνονται, γέρνουν, θροΐζουν, αγγίζονται, συνδιαλέγονται, συμπλέκονται, απομακρύνονται και ξανασμίγουν, μοιάζουν με ανθρώπινες μορφές που βιώνουν τις μεταπτώσεις της ανθρώπινης κατάστασης. Ανακαλούν την βανγκογκική αίσθηση της εμψυχωμένης φύσης. Αποτελούν τα στιγμιότυπα μιας ταινίας της οποίας είναι οι πρωταγωνιστές και της οποίας την εξέλιξη προσπαθούν να διαμορφώσουν. Είναι τα σχεδιασμένα πλάνα αυτής της ταινίας της ζωής, οι εξελίξεις της οποίας μας είναι άγνωστες, αλλά οι επιθυμίες των πρωταγωνιστών της φαίνεται να τη διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό. Αποτελούν τα τοπία ενός μετέωρου χρόνου, μέσα στον οποίο η φύση και ο άνθρωπος είναι ένα ταυτόσημο, οντολογικό σύμπαν το οποίο προσπαθούν να διαμορφώσουν σύμφωνα με τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους και ενάντια στις αντιξοότητες της φευγαλέας στιγμής που αλλάζει διαρκώς.

Τα σχέδια της σωτηρίας δεν είναι αποτυπώσεις υπαρκτών αντικειμένων, αλλά καταστάσεων. Καταστάσεων πραγματικών, ιδεατών, επιθυμητών, ανεκπλήρωτων ή εκπληρωμένων. Ίσως αποτελούν και εκφράσεις προσωπικών προβληματισμών, αναζητήσεων και επιθυμιών, καθώς το σχέδιο παρέχει πάντα αυτή την υποκειμενική δυνατότητα, να μπορούμε να δηλώσουμε τον εαυτό μας και την ύπαρξή μας μέσα σε μια κατάσταση, να χαρτογραφήσουμε τη θέση μας σε αυτήν, να εγγράψουμε την παρουσία ή την απουσία μας, να αποκρυπτογραφήσουμε τις μικρές λεπτομέρειές της, να ανατρέψουμε ή να συμφιλιωθούμε με τις λεπτές αποχρώσεις και τους υποδόριους υπαινιγμούς της.

Το σχέδιο σήμερα απολαμβάνει μεγάλη δημοτικότητα και τα τελευταία είκοσι χρόνια τα μεγάλα μουσεία του κόσμου διοργανώνουν σημαντικές εκθέσεις αφιερωμένες αποκλειστικά στο σχέδιο.

Αν μπορούσαμε να ιχνηλατήσουμε τις τάσεις που κυριαρχούν σε αυτή την αναβίωση της δημοτικότητας του σχεδίου, παρά τον κίνδυνο γενίκευσης που ελλοχεύει σε κάτι τέτοιο, θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σε δύο κατευθύνσεις, την Μετα-Εννοιολογική και τη Νεο-ρομαντική. Η πρώτη τάση, ας την αποκαλέσουμε μετα-εννοιολογική ή μετα-στρουκτουραλιστική, σχετίζεται με την εννοιολογική παράδοση και την κριτική θεωρία δίνει μεγάλη έμφαση στις δομικές και διαδικαστικές σχέσεις, τονίζει την ταυτολογική φύση του σχεδίου και την ικανότητά του να αναπαριστά τη δημιουργία εν τω γίγνεσθαι με εμφανή τα σημάδια από τις ατέλειες, τα εμπόδια και τις παλινδρομήσεις και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στα στοιχεία της υποκειμενικότητας, της αμεσότητας, της οικειότητας και της αυθεντικότητας. Τα σχέδια αυτής της τάσης συγκροτούν μια επικράτεια ετερογένειας που χαρακτηρίζεται από διάθεση ανολοκλήρωτης ελευθερίας και εκφράζει συναισθήματα διαφωνίας και αντίθεσης με τους καθιερωμένους κανόνες συμπεριφοράς ή παράδοσης

Η άλλη τάση, ας την αποκαλέσουμε Νεο-ρομαντική, συνδέεται περισσότερο με μια αναβίωση του ρομαντισμού, καθώς και με την τάση εκείνη του Σουρεαλισμού  που στοχεύει στην αποδέσμευση και κυριαρχία του συναισθήματος και της διαίσθησης ενάντια στους κανονιστικούς φραγμούς της λογικής και του ντετερμινισμού.

Τα έργα της Σωτηρίας Αλεβίζου συνδέονται περισσότερο με αυτή τη δεύτερη τάση, καθώς ενέχουν μεν κινητικότητα, ρευστότητα, την αίσθηση του μετέωρου χρόνου και του αδιόρατου φόβου της απώλειας της στιγμής, αλλά ταυτόχρονα η χρονικότητα και η ευθραυστότητα αυτών των προσωπικών στιγμών και καταστάσεων αποδίδεται με επιμέλεια, δεξιοτεχνία, συνθετική και δομική συγκρότηση οδηγώντας σε ένα άρτιο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα που συνάδει με τη μεγάλη παράδοση του κλασικού σχεδίου.

Το τελικό αποτέλεσμα καλύπτει εν μέρει τα στάδια της σχεδιαστικής διαδικασίας παγώνοντας το χρόνο της αφήγησης στη στιγμή εκείνη όπου το επιθυμητό πραγματώνεται και η ατμόσφαιρα του έργου πλημμυρίζει από αισιόδοξη ευαισθησία, εγγενή ιδεαλισμό και αίσθηση κατακτημένης ολότητας. Όπως το είχε πει ο συγγραφέας Carlos Fuentes «ο ρομαντισμός είναι το τελευταίο μεγάλο ευρωπαϊκό πολιτιστικό κίνημα που καλύπτει τα πάντα και που κηρύττει μια επιστροφή στην ολότητα του ανθρώπου ….που διασπάται από την ιστορία της απληστίας, της καταπίεσης, της αποξένωσης»[ii].

Μπορεί το σχέδιο από τη φύση του να είναι «αυτοσχεδιαστικό και πάντα σε κίνηση, με την έννοια ότι μπορεί να προχωρήσει επ’ άπειρον χωρίς κλείσιμο ή ολοκλήρωση, να είναι συνεχώς μέρος μιας διαδικασίας που δεν τελειώνει ποτέ»[iii], αλλά στα έργα της Σωτηρίας το σχέδιο φαίνεται να ολοκληρώνεται και να απομακρύνεται πλήρως από την εμμονή του μεταστρουκτουραλισμού και της κριτικής θεωρίας στις δομικές και διαδικαστικές σχέσεις και να παγιώνεται στο σημείο εκείνο του μετέωρου χρόνου που η επιθυμία συναντά την πραγμάτωσή της, συγκροτώντας έτσι μια σημαίνουσα μορφή «βιωμένης χρονικότητας»[iv].

Όπως αναφέρει η Emma Dexter[v] «ο Walter Benjamin συμπεραίνει, όπως και άλλοι θεωρητικοί και μελετητές, ότι το σχέδιο υπάρχει σε ένα άλλο επίπεδο μέσα στην ανθρώπινη ψυχή – είναι ένας τόπος για σημεία με τα οποία χαρτογραφούμε τον φυσικό κόσμο, αλλά είναι το ίδιο το κατεξοχήν σημάδι της ύπαρξης. Επομένως, το σχέδιο δεν είναι ένα παράθυρο στον κόσμο, αλλά μια επινόηση για την κατανόηση της θέσης μας μέσα στο σύμπαν»[vi], στοιχείο που είναι πρωταρχικό και κυρίαρχο στο καλλιτεχνικό έργο της Σωτηρίας Αλεβίζου και που μας οδηγεί να κατανοήσουμε καλύτερα αυτό που έλεγε ο Paul Klee, ότι δηλαδή η τέχνη δεν αποδίδει το ορατό, το πραγματοποιεί.

Παντελής Τσάβαλος

Ιστορικός τέχνης

---

[i] Βλ. σχετικά Rubin, William. “The Genesis of Les Demoiselles d’Avignon”, στο Les Demoiselles d’Avignon, Studies in Modern Art 3, (New York: Museum of Modern Art, 1994), σελ.16 καθώς και στο Malraux, André, La Tête d’ Obsidienne, σελ 18.

[ii] Fuentes. Carlos, “Introduction” στο The Diary of Frida Kahlo (New York: Harry N. Abrams, 1990), σελ. 77

[iii] Βλ. σχετικά Dexter, Emma, “Introduction” στο Vitamin D: New Perspectives in Drawing (London an New York: Phaidon Press, 2013) σελ. 6

[iv] Newman, Michael, “The Marks. Traces, and Gestures of Drawing,” στο Ιn The Stage of Drawing; Gesture and Act. (London and New York: Tate Publishing and The Drawing Center, 2003), σελ. 96 [lived temporality]

[v] ο. π. Dexter, Emma, “Introduction” στο Vitamin D: New Perspectives in Drawing, σελ. 7

[vi] Benjamin., Walter. Selected Writings, volume 1 (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1996), σελ. 92