Οι φιγούρες της Νίκης Παπασπύρου ξεκινούν από μια εξπρεσιονιστική ανάγκη να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στο υποκειμενικό και το αντικειμενικό, χωρίς να καταφεύγουν στη βιαιότητα των εξπρεσιονιστικών κραυγών ή εκρήξεων. Η μορφή παραμένει δεσπόζουσα σε έναν κατακτημένο προβολικό χώρο όπου η αμεσότητα της γραφής, η ένταση της ρευστής πινελιάς, οι εξάρσεις του γραφισμού συναντούν τις χρωματικές τονικότητες και τις ματιέρες των σωμάτων, των πραγμάτων και των χώρων και χωνεύουν το μέρος στο όλον πετυχαίνοντας ένα είδος γεφυρώματος, ένα αίσθημα κατακτημένης ολότητας. Ίσως για αυτό ο καραγκιοζοπαίχτης να απολαμβάνει τόσο πολύ τη συντροφιά της φιγούρας του, ίσως για αυτό η κολυμβήτρια να βυθίζεται τόσο ορμητικά χαρούμενη στην αγκαλιά της θάλασσας.
***
Τα έργα του Γιάννη Παπαγιάννη έχουν πρωταγωνιστές ιστορικά πρόσωπα. Κάθε έργο επικεντρώνεται σε μια τραγική, νιτσεϊκή φιγούρα: ο Έζρα Πάουντ και ο Κολοκοτρώνης, ο Τισιανός και η Σύλβια Πλάθ. Ο χρόνος μιας ολόκληρης ζωής συμπυκνώνεται σε ένα τελάρο που αποτελείται από λέξεις και εικόνες, λόγια, πρόσωπα και γεγονότα. Η απεικόνιση των λεπτομερειών είναι ρεαλιστική, σαν τον τρόπο που παρατηρούμε τα δεδομένα γεγονότα της ζωής. Η σύνθεση του συνόλου είναι ζωγραφική με την έννοια της ζωγραφικής απεικόνισης ενός πυκνού ενιαίου σύμπαντος από ετερόκλητα, πολλές φορές αντιφατικά στοιχεία που συγκροτούν και καθορίζουν το δραματικό περιεχόμενο της ζωής ενός ανθρώπου.
Στα έργα του Σταύρου Μπονάτσου η αναδιαπραγμευτική ιδιότητα είναι η κυριαρχική δύναμη που μεταπλάθει δεδομένους και προβλέψιμους συσχετισμούς ανάμεσα στα υλικά και τις απεικονίσεις. Τα ζωντανά στοιχεία, που δεν ήταν τελικά παρά ψευδαισθήσεις ζωντανών οργανισμών, αποκόπτονται, αμπαλάρονται, χυτεύονται, ανακατασκευάζονται και ενώ χάνουν την ψευδαισθητική τους φύση γίνονται τα λειτουργικά μέρη ενός ζώντος οργανισμού που ζωντανέυει μέσα από την ειλικρίνεια της κατασκευαστικής του λειτουργίας ως έργο καθαυτό. Αυτή η αναδιαπραγμάτευση εννοιών όπως το αληθινό και το ψευδαισθητικό, το φυσικό και το τεχνητό, το ανθρώπινο και το μηχανικό γίνεται με μαστοριά, ανατρεπτικότητα, αυτοσαρκαστικό χιούμορ και παιδική ευρηματικότητα, οδηγώντας σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μορφοποίηση της ζωντανής εικαστικής ύλης.
Οι μορφές του Χρήστου Μαρκίδη έρχονται από παλιά. Πατούν στέρεα στη βαθιά παράδοση μιας ζωγραφικής που απαντά στα οντολογικά ερωτήματα που θέτει στον εαυτό της με τον τρόπο που επικεντρώνεται στα ίδια της τα μέσα: τη διάταξη της σύνθεσης, την πυκνότητα του χρώματος την ένταση της χειρονομίας, τις συστολές και διαστολές της φόρμας. Οι μορφές είναι μοναχικές. Αναδιπλώνονται σε περισυλλογή και αναστοχασμό. Αναμετρώνται με το χώρο: άλλοτε αφήνονται σε μια διάχυση μέσα του, άλλοτε τραβάνε μια δυνατή διαχωριστική γραμμή και απομονώνονται από αυτόν. Αναμετρώνται και με τον εαυτό τους: απλώνονται και δοκιμάζουν τα όριά τους, άλλοτε με δυναμικές σίγουρες εκτάσεις κι άλλοτε με διακριτικές ανασχέσεις. Ανθίστανται ή αφήνονται στη φθορά συγκροτώντας ένα υπαρξιακό βύθισμα που απαντά στα ερωτήματα που τίθενται με μέσο την ίδια τη φύση της ζωγραφικής.
Οι γλυπτικές μορφές της Ζανίν Μπάετ υπερβαίνουν την εφήμερη αναγνωρισιμότητα τους όπως οι λέξεις στο ποίημα της Ελένης Βακαλό, από το οποίο το έργο έλκει την έμπνευσή του και στην οποία είναι αφιερωμένο, υπερβαίνουν την κυριολεκτική τους σημασία και χρήση και γίνονται κάτι πιο βαθύ, πιο καίριο και πιο ουσιώδες. Οι πλαστικές φόρμες γίνονται χορευτικές μορφές καρφωμένες σαν βέλη στο χώμα. Η στέρεη σύνδεση με τον ομφάλιο λώρο που συγκροτείται από τα στοιχεία του τόπου και τη μνήμη του χρόνου μετουσιώνει αυτό το φτερούγισμα σε ευγενική και περήφανη κίνηση ‘‘χορευτών που ανεμίζουν στην άκρη του βράχου’’.
Η γοητεία των έργων της Κατερίνας Μερτζάνη προκύπτει από τη λεπταίσθητα επεξεργασμένη αμφισημία των στοιχείων που τα συγκροτούν: το ωραίο και το άσχημο τείνουν να χάσουν την κανονιστική τους βεβαιότητα. Οι εγκέφαλοι έχουν υλική υπόσταση, φθείρονται και καταστρέφονται, αλλά είναι ταυτόχρονα και ο συλλαμβάνων νους που συγκροτεί την άϋλη αλήθεια μέσα μας. Το όπλο και το χέρι του πιθήκου είναι απειλές, μάλλον ανδρικές, αλλά ταυτόχρονα είναι ζωγραφισμένα με την ευαίσθητη, μάλλον γυναικεία, κίνηση ενός χεριού, οι σχέσεις μορφών και χαρτιού ανατρέπουν την προβλέψιμη ανάγνωση όπου η μορφή προβάλλεται εις βάρος του ουδέτερου φόντου. Εδώ η γυαλάδα του χαρτιού συνυπάρχει δίπλα στη θαμπάδα των μορφών σαν την εκκωφαντική σιωπή και το κενό ανάμεσα στα πράγματα που αποκτούν ίσο μερτικό με αυτά στη συγκρότηση του νοήματος.
Στα έργα της Μαριγώς Κάσση η μνήμη δεν ανακαλεί εικόνες, αλλά βιωμένες εμπειρίες. Οι ντουλάπες λειτουργούν μετωνυμικά σαν ανθρώπινα σώματα. Περιέχοντα και περιεχόμενα. Οι ντουλάπες αυτές, οι γυναίκες αυτές, ανοίγουν το ερμητικά κλεισμένο βιωματικό τους σύμπαν και το μοιράζονται μαζί μας.
Στο μεταίχμιο ανάμεσα στην πραγματικότητα και στο όνειρο κινούνται και οι αναζητήσεις της Άντζυς Καρατζά. Μεταίχμιο μόνο όσον αφορά τους συνδυασμούς ανάμεσά τους, γιατί κατά τα άλλα δεν υπάρχει καμία μεταιχμιακή αμφιβολία ή ανησυχία μέσα σε αυτόν το χαρούμενο ονειρικό κόσμο. Εδώ τα χρώματα είναι πιο φωτεινά, κι ας μην είναι νατουραλιστικά, τα πλάσματα είναι πιο χαρούμενα κι ας συναντούν αναποδιές, τα γεγονότα έχουν παρενέργειες που είναι αναστρέψιμες. Η δύναμη αυτών των έργων έγκειται στην εγκυρότητα που προσδίδουν σε αυτό τον πολύχρωμο ονειρικό κόσμο. Και η εγκυρότητα αυτή φαίνεται να προέρχεται από μια βαθιά και ειλικρινή πεποίθηση ότι η χαρά του ανθρώπου θα κατακτηθεί μόνο αν ακυρωθούν, όπως στα όνειρα, οι ορθολογικές συμβατικότητες και οι οδυνηρές συνέπειες των νομοτελειακών αναγκαιοτήτων που διέπουν τον ορατό κόσμο.
Σε συζητήσεις που έχω με νέους ζωγράφους, συχνά γίνεται λόγος για την μοναξιά και την απομόνωση του καλλιτέχνη, αλλά και τις αλλεπάλληλες διαψεύσεις και απογοητεύσεις που υφίσταται μέχρι να πετύχει ένα ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Σε τέτοιες συζητήσεις πάντα θυμάμαι ένα ωραίο κείμενο που είχα διαβάσει προ ετών, απ’ όπου αντιγράφω το παρακάτω μικρό απόσπασμα:
Στην απόπειρά μας να παρακολουθήσουμε την διαδρομή της σκέψης και την προσπάθεια αυτοσυνειδησίας των αρχαίων Ελλήνων, που είχαμε ξεκινήσει παρατηρώντας τα αετώματα των Παρθενώνων, οδηγοί μας αυτή την φορά θα είναι οι Κόρες της Ακροπόλεως, με τις οποίες μπορούμε πια σχεδόν να συνομιλήσουμε στην θαυμάσια αίθουσα του νέου Μουσείου Ακροπόλεως.
Ίσως δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην έχει νοιώσει εκείνο το είδος θλίψης, αν όχι τρόμο, διαπιστώνοντας ότι ο κόσμος και η ιστορία του μοιάζουν αιχμάλωτοι μια αναπόδραστης κίνησης, που κάθε μέρα παίρνει ολοένα και μεγαλύτερες διαστάσεις και που, για λόγους ολοένα και πιο ασήμαντους φαίνεται να επικεντρώνεται στις εφήμερες μόνο αλλαγές του ορατού κόσμου. Ο ορατός κόσμος, όμως, είναι όπως είναι, κι εμείς δεν μπορούμε να κάνουμε σχεδόν τίποτα για να τον αλλάξουμε. Νοσταλγεί λοιπόν κανείς έναν κόσμο όπου ο άνθρωπος, αντί να επικεντρώνεται με τόση εμμονή πάνω στο οπτικό φαινόμενο, θα καταγινόταν με το να απαγκιστρωθεί απ’ αυτό, όχι μόνο αποποιούμενος κάθε είδους τέτοια δραστηριότητα, αλλά απογυμνώνοντας τον εαυτό του μέχρις ότου ανακαλύψει εκείνο το κρυφό σημείο, που είναι μέσα μας και που υπήρξε πάντα το μοναδικό ορμητήριο μιας διαφορετικής και αναμφίβολα πιο ηθικής περιπέτειας… 
Με οδηγό τα αετώματα των πρώτων Παρθενώνων
Στην Ευρωπαϊκή τέχνη, η έννοια της φύσης μέχρι τον 16ο αιώνα δεν υπάρχει σαν αυτοτελής εικονογραφική αντίληψη. Εννοώ ότι οι καλλιτέχνες δεν ζωγραφίζουν την φύση διότι ο άνθρωπος δεν είναι απέναντι από την φύση και έξω από αυτήν και δεν μπορεί να την αντιμετωπίσει ως εξωτερικός παρατηρητής. Ο άνθρωπος είναι ένα κομμάτι της φύσης οπότε ζωγραφική της φύσης δεν υπάρχει σαν αυτόνομο είδος. Εμείς, θεωρούμε αυτονόητο ότι σε ένα μουσείο ή σε ένα σπίτι θα δούμε ένα τοπίο, μια τοπιογραφία. Επαναλαμβάνω, ότι αυτό δεν υπάρχει σαν αυτόνομο είδος μέχρι την στιγμή που ο άνθρωπος αποδεσμεύεται από το σύνολο στο οποίο ανήκει, βγαίνει έξω και μπορεί να αντικρύσει την φύση βλέποντάς την από την άλλη πλευρά. Και τότε αρχίζουν να τον απασχολούν και άλλα στοιχεία, όπως η προοπτική απόδοση κλπ. Αυτό, στην Τέχνη συμβαίνει τον 16ο αιώνα. 
Βλέποντας κανείς το νέο μουσείο από ψηλά, βλέπει ότι αποτελείται από το πάνω και το κάτω μέρος. Το κάτω μέρος ακολουθεί την κλίση του κτιρίου Βάιλερ, ενώ το πάνω έχει περιστραφεί κατά 23 μοίρες έτσι ώστε να ακολουθεί την κλίση του ίδιου του Παρθενώνα. Ακολουθήθηκε και η μορφή του Παρθενώνα. Ο Παρθενώνας είναι ένας ναός περίπτερος και έχει φυσικά ένα σηκό. Το ίδιο έγινε και στο πάνω μέρος του νέου μουσείου. Δόθηκε και ο ίδιος προσανατολισμός, πράγμα πολύ σημαντικό, διότι το φως πέφτει ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που έπεφτε στον Παρθενώνα, ακριβώς με την ίδια γωνία πρόσπτωσης. Επομένως, το αέτωμα π.χ. το βλέπει ο επισκέπτης όπως ακριβώς φωτισμένο το έβλεπε και ο επισκέπτης του Παρθενώνα. 
Στο βάθος του χρόνου, από την όγδοη χιλιετία έχουμε τα εξαιρετικά νεολιθικά αγγεία, η διακόσμηση των οποίων αποδίδει σχήματα που απ’ όσο μπορούμε να καταλάβουμε είναι η εικονοποιημένη κίνηση των ανθρώπων στις καθημερινές τους ασχολίες: το όργωμα με την κίνηση βουστροφηδόν, οι φλόγες που τυλίγουν ένα αγγείο και το μετατρέπουν από χώμα σε ένα στερεό δοχείο. Όλα αυτά, για τον νεολιθικό άνθρωπο, που ζει για πρώτη φορά σε μια μόνιμη εγκατάσταση, αποτελούν ένα μικρό θαύμα. Το μικρό θαύμα του ανθρώπου, που μπορεί να ορίσει την ζωή του, να την πάρει στα χέρια του, να έχει αποθέματα, να έχει καλή οργάνωση των βιοτικών του αναγκών. Όταν λοιπόν έρχεται η ώρα να τα απεικονίσει όλα αυτά — να ζωγραφίσει δηλαδή διάφορα σχέδια πάνω σε ένα αγγείο για να το κάνει πιο όμορφο — έρχεται απέναντι σε αυτό το ερώτημα: Τι είναι αυτό που χαρακτηρίζει την ζωή μου; Πως οι καθημερινές μου κινήσεις μπορούν να με κάνουν πιο ασφαλή και πιο ευτυχισμένο στην κοινότητα που ζω; Απ’ ό,τι φαίνεται στα νεολιθικά χρόνια αυτή είναι η κυρίαρχη αντίληψη των γεωμετρικών μοτίβων που υπάρχουν στα αγγεία. 
Αφορμή γι’ αυτό το κείμενο μου έδωσε η έκθεση Byzantium 330-1453 της Royal Academy of Arts του Λονδίνου, που τελειώνει αυτές τις μέρες, την οποία είχα την ευκαιρία να επισκεφθώ την περίοδο των διακοπών.
Όσα έγραψα για την Συλλογή Αιγυπτιακών και Ανατολικών Αρχαιοτήτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου καθώς και τα τέσσερα βίντεο που ανέβασα, φαίνεται ότι προκάλεσαν ενδιαφέρον και πολλοί μου ζήτησαν πληροφορίες για την Συλλογή. Γράφω, λοιπόν, τα παρακάτω για να βοηθήσω όσους θέλουν να την επισκεφτούν.
Παντελής Τσάβαλος 
ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΩΝ