Παντελής Τσάβαλος

Ηθοποιοί και θεατές, μίμοι και χορεύτριες, πελάτες και πόρνες, diseuses και παριστάμενοι, άλογα και αναβάτες αποτελούν το πολύχρωμο πλήθος που απεικονίζεται στα σχέδια, τα λάδια και τις λιθογραφίες του Τουλούζ-Λωτρέκ (Henri Marie Raymond de Toulouse-Lautrec-Monfa, 1864 -1901). Η ματιά του ζωγράφου ακινητοποιεί τη στιγμή κατά την οποία τα πρόσωπα αυτού του πλήθους συγκεντρώνονται με ένταση και κίνηση στις δραστηριότητές τους στα καμπαρέ, τα θέατρα και τα καφέ ή στοχάζονται νωχελικά πάνω σε όσα τους συμβαίνουν στη ζωή. Στους χώρους του Λωτρέκ η μουσική και ο χορός συναντούν τη σιωπή, η μπουρζουαζία το προλεταριάτο, ο καθωσπρεπισμός τον υπόκοσμο, οι ενοχές την απενοχοποίηση, ο ερωτισμός το αντικείμενο του πόθου του και το εσωτερικό σκοτάδι των ανθρώπων τη λάμψη από τα φώτα της ράμπας, της διασκέδασης και της νυχτερινής ζωής.

1892 At the Moulin Rouge, Art Institute of Chicago

Ο Λωτρέκ έρχεται από το Αλμπί όπου μεγάλωσε, στο Παρίσι το 1882 και εγκαθίσταται στη Μονμάρτη. Η αριστοκρατική καταγωγή του είχε παράσχει την οικονομική άνεση και την πνευματική συγκρότηση, αλλά η ασθενική του φύση, η δυσμορφία και ο νανισμός του, αποτέλεσμα γενετικών ανωμαλιών και παθήσεων, του είχε στερήσει τη δυνατότητα σε μια κανονική ζωή. Στην επαφή του με τον περιθωριακό κόσμο του Παρισιού ο Λωτρέκ φαίνεται να αισθάνεται εκλεκτικές συγγένειες που πυροδοτούν την πιο δημιουργική του περίοδο που θα κρατήσει γύρω στα δεκαπέντε χρόνια, κατά τη διάρκεια των οποίων θα αγκαλιάσει, θα υιοθετήσει και θα τροφοδοτήσει την κουλτούρα της Μονμάρτης και του παρισινού θεάματος. Τα έντονα προβλήματα υγείας, επιδεινούμενα από τις καταχρήσεις και το αλκοόλ θα τον οδηγήσουν  στον πρώιμο θάνατο του στα 36 του χρόνια. Παρά το σύντομο της ζωής του έχει αφήσει ένα πολύ σημαντικό αριθμό έργων (πάνω από 700 ελαιογραφίες σε καμβά, 250 υδατογραφίες, 360 χαρακτικά κυρίως με την τεχνική της λιθογραφίας και περισσότερα από 5000 σχέδια με μολύβι, κάρβουνο ή παστέλ)

Jane Avril, 1893

Στην καλλιτεχνική του διαδρομή αφήνει πολύ σύντομα πίσω του τα ακαδημαϊκά διδάγματα των δασκάλων του στη ζωγραφική (Bonnat και Cormon) και αφήνεται σε μια σειρά επιρροών που συνδιαλέγεται με την οξυδέρκεια της παρατήρησης και την εκφραστική του διάθεση και διαμορφώνει την πορεία του έργου του. Από τους Ιμπρεσιονιστές υιοθετεί την αγάπη για το φως, το χρώμα και την απεικόνιση της εντύπωσης του εφήμερου και του φευγαλέου. Από τον Μανέ, την κριτική στάση απέναντι στην αστική υποκρισία και την ανάγκη να απεικονιστούν οι κοινωνικές αντιφάσεις. Από τον Ντεγκά τον άνθρωπο ως επίκεντρο του ενδιαφέροντος, την απεικόνιση της κίνησης, τις ανορθόδοξες γωνίες «λήψης» και το «τυχαίο καδράρισμα» του θέματος. Από τις γιαπωνέζικες εστάμπες του Hokusai του Hiroshige και του Kuniyasu την ένταση της γραμμής, τα επίπεδα χρώματα, την ελλειπτική γλώσσα καθώς και τη θεματολογία με τις/τους διάσημους ηθοποιούς και τις πόρνες.

Αφίσα για το Le Moulin Rouge, 1891

Η λιθογραφία αποτέλεσε ένα μέσο με το οποίο ο Λωτρέκ έκανε τα πιο γνωστά και εμβληματικά του έργα, καταργώντας με αυτό τον τρόπο την απόσταση που χώριζε τις καλές από τις εφαρμοσμένες τέχνες. Πολλά σημαντικά σχέδια με μολύβι, παστέλ ή λάδι αποτελούσαν για τον Λωτρέκ προσχεδιακά στάδια των τελικών έργων που ήταν έγχρωμες λιθογραφίες. Αυτές παρουσιάζονταν ενταγμένες σε εμπορικές και διαφημιστικές εφαρμογές (αφίσες, εξώφυλλα και εικονογραφήσεις περιοδικών και βιβλίων, προγράμματα θεατρικών παραστάσεων κ.α.), αλλά ταυτόχρονα κατείχαν σημαντική θέση και έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης σε εκδόσεις και καταλόγους με καλλιτεχνικές λιθογραφίες περιορισμένων αντιτύπων, όπως το L’ Estampe Origianle.

Αφίσα για το βιβλίο Η βασίλισσα της απόλαυσης του Victor Joze, 1892

Στα έργα του πρωταγωνιστούν οι ανθρώπινες μορφές που αποδίδονται με οικονομία μέσων και ένταση των χαρακτηριστικών. Η φωτογραφική απεικόνιση εγκαταλείπεται και ο καλλιτέχνης επιλέγει τα χαρακτηριστικά εκείνα που φαίνεται να προκαλούν τη μεγαλύτερη αίσθηση και να  χαράζονται πιο βαθιά στη μνήμη όταν τα πρόσωπα αυτά δεν είναι πια παρόντα: ένα ζευγάρι μαύρα γάντια για την Yvette Guilbert, ένας μικρός, ανασηκωμένος κότσος στα ξανθοκόκκινα μαλλιά της Goulou, ένα κόκκινο κασκόλ και ανασηκωμένα φρύδια για τον Aristide Bruant… Τα χαρακτηριστικά αυτά στυλιζάρονται, πολλές φορές παραμορφώνονται με  εξπρεσιονιστική διάθεση, γίνονται γραμμικά και χρωματικά εμβλήματα που μεταφέρουν στο χαρτί, στο μάτι και τη μνήμη όχι μόνο την εικόνα, αλλά την εμπειρία της θέασης ή της επαφής με τα συγκεκριμένα πρόσωπα.

Εικονογράφηση για το πρόγραμμα της θεατρικής παράστασης Le Missionnaire του Marcel Luguet, 1894

Τα πρόσωπα μεταμορφώνονται σε προσωπικότητες και περσόνες και τα χαρακτηριστικά τους μετατρέπονται σε εικαστικά στοιχεία που μεταδίδουν νοήματα και αισθήματα. Οι εξπρεσιονιστικές παραμορφώσεις των χαρακτήρων που απεικονίζονται στα έργα του Λωτρέκ αγγίζουν τα όρια της καρικατούρας, οι χαρακτήρες όμως δεν γίνονται ποτέ κωμικοί, καθώς μια υπόγεια αίσθηση ανθρωπισμού,  συμπάθειας και αξιοπρέπειας διακατέχει τις προθέσεις και την εκτέλεση της απεικόνισης. Τα πρόσωπα που απεικονίζονται δεν γίνονται επίσης ποτέ τραγικά, ακόμα και στις περιπτώσεις που απεικονίζονται άτομα του υποκόσμου ή του πληρωμένου έρωτα. Ο πυρήνας δύναμης που χαρακτηρίζει τις μορφές και η εμβληματική λάμψη που αποπνέουν διαλύει τις σκιές από τις κοινωνικές και ταξικές ανισότητες, χωρίς ωστόσο να ακυρώνει την αίσθηση του εφήμερου που συνδέεται με τη λάμψη από τα φώτα της ράμπας και την απότομη μετάβαση από την ασημαντότητα στη διασημότητα. Η ευρηματική ταυτόχρονη συνύπαρξη της κριτικής απεικόνισης της κοινωνικής παρακμής όπως αυτή διαφαίνεται στα έκλυτα ήθη, στον αγοραίο έρωτα και στο εμπορευματοποιημένο θέαμα συνυπάρχει ταυτόχρονα με τη λάμψη, τη γοητεία και την έλξη που ασκεί αυτή η παρακμή θέτοντας συχνά εν αμφιβόλω τις στερεοτυπικές αναγνώσεις της και την ίδια της την εγκυρότητα.

1892-93 Αφίσα για την επαναλειτουργία του Καφέ Le Divan Japonais, 1892-93

Αυτή η αμφίσημη φύση στην απεικόνιση της πολιτισμικής παρακμής του Fin de siècle, μαζί με τη δύναμη των εικόνων του συγκροτεί ένα σημαντικό στοιχείο του έργου του Λωτρέκ και της επικαιρότητας που διατηρεί, καθώς φαίνεται να απομακρύνεται από την τέχνη-θέαση και να προσανατολίζεται στην τέχνη-επικοινωνία, στοιχείο που αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι της ίδιας της ανθρώπινης εμπειρίας στον τρόπο που βιώνει τη ζωή και στοχάζεται για αυτήν.

Παντελής Τσάβαλος

Το κείμενο βρίσκεται στον κατάλογο της έκθεσης «Το Νέο “Salon des Cent”. Διεθνής Έκθεση Αφίσας. Αφιέρωμα στον Toulouse-Lautrec» που πραγματοποιείται στο Μουσείο Μπενάκη (κτήριο οδού Πειραιώς), Αθήνα
Εγκαίνια: Δευτέρα, 25 Σεπτεμβρίου, 20.00
Διάρκεια έκθεσης: 25 Σεπτεμβρίου – 12 Νοεμβρίου 2017
Ώρες Λειτουργίας: Πέμπτη, Κυριακή: 10.00-18.00, Παρασκευή, Σάββατο: 10.00-22.00, Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη: κλειστά
Πληροφορίες: Τηλ: 210 3453111