Παντελής Τσάβαλος

El Greco: The Opening of the Fifth Seal (1608-1614)

«Το σώμα – που είναι για τον Greco ένα πλαστικό δεδομένο, πού αλλάζει ακατάπαυστα, και ταυτοχρόνως ένα πνευματικό και συγκινησιακό δεδομένο – είναι στο έργο του Greco ένα σημείο πού αντλεί τη σημασία του, τη δυνατή συμβολική του φόρτιση, από το σύνολο του οποίου είναι μέρος. Όλα λειτουργούν με συνδυασμούς όπως λειτουργούν οι μύθοι; ένα στοιχείο ξαναχρησιμοποιείται και υφίσταται νέα επεξεργασία. Έχουμε την εντύπωση ότι, βρισκόμαστε μπροστά σε χώρους πού αλλάζουν συνεχώς και πού κατοικούνται από ανθρώπινα σώματα. Τα προηγούμενα πρότυπα αναπαράγονται τροποποιημένα και ταυτοχρόνως φορτισμένα με νέες σημασίες. Αυτή είναι η μυθολογία του Greco, όχι με την Ελληνική ή την Ρωμαϊκή έννοια, αλλά με την έννοια ότι τα επαναλαμβανόμενα στοιχεία λειτουργούν όπως μέσα σε έναν μύθο. Διακρίνουμε την κρυφή επιθυμία του Γκρέκο να κάνει μία πραγματική κοσμογονία. Να γιατί είναι σχεδόν μάταιη ή προσπάθεια ορισμού ενός κώδικα σημείων ο όποιος να ισχύει για όλους τους πίνακες. Στα πρώτα έργα του Γκρέκο ο κανόνας του σώματος μένει πολύ κοντά στην κλασική παράδοση. Έτσι αποδεικνύεται ή δεξιοτεχνία του να αποδίδει την ανθρώπινη μορφή είτε εκ του φυσικού, είτε αντιγράφοντας τα έργα των μεγάλων ζωγράφων. Οι Μανιεριστές ζωγράφοι ένιωθαν τον πειρασμό να εγκαταλείψουν την κλασική αυστηρότητα της αναπαραστάσεως του σώματος. Γι’ αυτούς ήταν δύσκολο να αρνηθούν αυτήν την παράδοση και να παραδοθούν σε αυτό πού χαρακτηρίζεται συχνά ως «επιστροφή στον Μεσαιωνισμό στην τέχνη». Για τον Greco ήταν πολύ πιο εύκολο, αν λάβουμε υπ’ όψιν μας την παιδεία του και την κοσμοαντίληψη του. Αν για την Ιταλική τέχνη η αφαίρεση και ο αντικλασικισμός ήταν κάτι ευχάριστα καινούργιο, για τη βυζαντινή τέχνη ήταν η ίδια η ουσία της αναπαράστασης. Η ανάμνηση των μακρών, αποσκελετωμένων, άκρως ιδεαλιστικών και πνευματικών μορφών των βυζαντινών εικόνων βοήθησε τον Γκρέκο να καταλάβει την εκφραστική δυνατότητα των μανιεριστικών επινοήσεων και να επωφεληθεί ώστε να δημιουργήσει μία προσωπική τεχνοτροπία ανήκουστης τόλμης. Χάρη στην ικανότητα του να χρησιμοποιεί, για δικούς του σκοπούς, μορφές πού επινόησαν άλλοι, καταφέρνει να συμφιλιώσει μορφή και περιεχόμενο – στοιχεία πού είχαν αποσυνδεθεί για τους Μανιεριστές.

Ο Greco, λέει ο Brown, «είναι σχεδόν ο μόνος από αυτούς πού ασκούσαν μία τέχνη τεχνητή, που βρήκε τον τρόπο να συμφιλιώσει τους φαινομενικά ασυμβίβαστους στόχους της Μανιεριστικής αισθητικής και της θεολογίας και πρακτικής της Αντιμεταρρύθμισης». Και αν αυτό δεν ήταν δυνατό παρά επειδή – ανάμεσα σε άλλους λόγους – ο Greco προερχόταν ακριβώς από έναν κόσμο όπου, κατά την διάρκεια εκατοντάδων ετών, “τέχνη τεχνητή”, θεολογία και πρακτική δεν γίνονταν αντιληπτές παρά μόνον ως διαδικασίες αδιαχώριστες και ως τμήμα ενός συνόλου. Βεβαίως δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι πρόκειται για μία άλλη τέχνη, μία άλλη θεολογία και μία άλλη πρακτική.

Ή επιθυμία του Greco για υπερβατικότητα θα τον οδηγήσει στην υπονόμευση με κάθε τρόπο της αισθητηριακής και αισθησιακής απόδοσης του ανθρώπινου σώματος στην οποία είχε καταλήξει ή βενετσιάνικη τέχνη. Με την υπερβολική του επιμήκυνση, πού του δίνει την όψη της φλόγας, με τη μαγνητική του έλξη προς τον ουρανό, το σώμα φτάνει σε μία απτή πνευματικότητα.

Στο παρελθόν απέδωσαν στον Γκρέκο ένα ελάττωμα στην όραση εξαιτίας του παραμορφωτικού του τρόπου απόδοσης του σώματος. Σήμερα ξέρουμε ότι η αφαίρεση ή η παραμόρφωση προϋποθέτουν την πιο οξυμένη παρατήρηση. Μόνο η απόλυτη εξοικείωση με ένα αντικείμενο επιτρέπει, την αφαίρεση και την παραμόρφωση του. Έτσι μεταχειρίζεται ο Greco το σώμα: το παρατηρεί και το παραμορφώνει, το αναλύει και το ξαναεπινοεί.

Η επιμήκυνση του κανόνα του σώματος υπήρξε το προφανέστερο χαρακτηριστικό της τέχνης του… Ο Γκρέκο είναι εν γνώσει αυτής της επιθυμίας των Μανιεριστών να ανατρέψουν τους κανόνες της Αναγέννησης…

Σε μία σημείωση σε περιθώριο κειμένου του Βιτρούβιου, ο ζωγράφος βεβαιώνει: «Κατά την γνώμη μου, το μάτι του ζωγράφου είναι σαν το αυτί του μουσικού, δηλαδή σπουδαίο πράγμα… Εννοώ με αυτό, όπως ο Αριστογένης, ότι στην τέχνη τα πράγματα δεν μπορούν να εκφράζονται με λέξεις. Στην πραγματικότητα, το υπέρτατο στοιχείο αυτών των τεχνών (για να μην πω όλων των τεχνών), δεν μπορεί να εκφραστεί με λόγια. Να γιατί όσοι έκαναν κάτι στη ζωγραφική, δεν μίλησαν ποτέ για μέτρα. Ο Giulio [Clovio], που υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους μικρογράφους, συνήθιζε να διηγείται γι’ αυτό το θέμα το ακόλουθο γεγονός: Κάποτε ρώτησε τον Michelangelo για τα μέτρα κι εκείνος του απάντησε ότι οποίος ασχολείται με τα μέτρα είναι πολύ ανόητος και πολύ δυστυχισμένος».

Η επιμήκυνση της ανθρώπινης μορφής είχε ήδη υιοθετηθεί από τους Ιταλούς Μανιεριστές ζωγράφους και θεωρητικούς. Σύμφωνα με τον Lomazzo, «μία ανθρώπινη μορφή έχει τη μεγαλύτερη χάρη και ζωντάνια αν μοιάζει να κινείται. Είναι αυτό πού οι ζωγράφοι αποκαλούν furia (ψυχή) της μορφής. Και για την αναπαράσταση αυτής της κίνησης τίποτα δεν ταιριάζει περισσότερο από τη φλόγα της φωτιάς […] Αν μία ανθρώπινη μορφή ενδύεται αυτή τη φόρμα, θα είναι ωραιότερη».

Ως βυζαντινός ζωγράφος, ο Greco ήξερε καλά την επιμήκυνση του κανόνα του σώματος. Οι μακριές μορφές του 11ου ή του 12ου αιώνα, του καιρού των Κομνηνών, ή των υστερότερων εικόνων, είναι ήδη, εξαιτίας της αφαιρέσεως και της λιτότητας τους, το σύμβολο της ανατάσεως μέσω της αρνήσεως πάντων των γήινων, μέσω της αρνήσεως ακόμα και της ύπαρξης για την ταύτιση με το θείο, την θέωση της μυστικής ανατολικής θεολογίας.

Ο Γκρέκο, με τη βοήθεια μέσων όπως τα δονούμενα περιγράμματα, την επιμήκυνση, την ελικοειδή κίνηση, τις διαστρεβλωμένες και όλο και περισσότερο πολύπλοκες στάσεις, τις παραμορφώσεις, προχώρησε πολύ σε αυτό πού οι Μανιεριστές ονομάζουν figura serpentinata – επινόηση πού αποδίδεται στον Michelangelo. Η Βάπτιση του Ιησού, μαρτυρεί, με παραδειγματικό τρόπο, την αξιοθαύμαστη ικανότητα του ζωγράφου να εξιδανικεύει το σώμα, να μειώνει την αντίθεση μεταξύ μορφής και φόντου και να παραμορφώνει το σώμα, χωρίς παρά ταύτα να καταστρέφει τη δομή του. H παραμόρφωση ενός απολύτως επιμηκυμένου σώματος φτάνει εδώ στο απόγειο της: Οι μορφές αναπτύσσονται σε σπειροειδή κίνηση και τα μέλη δίνουν την εντύπωση ότι βρίσκονται μέσα σε έναν ανεμοστρόβιλο. Ακόμα, στην Ανάσταση, τα σώματα είναι ατρακτοειδή, πυρετώδη, δονούμενα, τραβηγμένα προς τα πάνω, αληθινά «θαυμαστικά».

H κίνηση του σώματος κορυφώνεται στην Πέμπτη σφραγίδα της Αποκαλύψεως. H σύνθεση είναι ασυμμετρική. Ξαναβρίσκουμε τον μανιεριστικό χώρο και τη βίαιη αναγωγή της κλίμακας των προσώπων. Παρατηρούμε επιπλέον μία σχεδόν παρατακτική τοποθέτηση των γυμνών σωμάτων. Δεν έχουμε εδώ το τολμηρό παζλ των σωμάτων της Αναστάσεως. Ο Απόστολος, γιγαντιαία μορφή γονατισμένη στο πρώτο πλάνο αριστερά, «αποτελεί το κινούν στοιχείο του οράματος πού μεταδίδεται στο καθένα από τα στοιχεία της συνθέσεως». Πετάει τα χέρια προς τον ουρανό, σε μια χειρονομία που την συναντούμε πρώτη φορά στη Βάπτιση του Ιησού και που εδώ φτάνει στην απόλυτη εκφραστικότητα της…»

.

Επιλεγμένα αποσπάσματα από το εξαιρετικό βιβλίο: Φουντουλάκη, Έφη, Επαναφορά στον Greco, Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου, Ηράκλειο, 1998

(Σημ.) Η αναπαραγωγή του παραπάνω κειμένου ήταν από αρχική μου ανάρτηση της εποχής που το θαυμάσιο βιβλίο της κ. Φουντουλάκη ήταν εξαντλημένο και το περιεχόμενό του δύσκολα προσβάσιμο. Με χαρά διαπιστώνω ότι έχει κυκλοφορήσει ξανά, από τις εκδόσεις Νεφέλη αυτή τη φορά, γεγονός που μας παρέχει τη δυνατότητα πρόσβασης στο σύνολό του. Τα πλήρη στοιχεία του βιβλίου είναι:

Φουντουλάκη, Έφη [1988] 2005. Επαναφορά στον Γκρέκο. Αθήνα: Εκδόσεις Νεφέλη (Βιβλιοθήκη της τέχνης)

(Το πρωτότυπο κείμενο αποτελεί διδακτορική διατριβή, που υποστηρίχτηκε το 1988 στο πανεπιστήμιο Paris I- Pantheon – Sorbonne και κυκλοφήρησε για πρώτη φορά στα ελληνικά, σε μετάφραση της Ασπασίας Κυρίμη, από την “Βικελαία Βιβλιοθήκη” του Δήμου Ηρακλείου το 1998)