Παντελής Τσάβαλος

«Ο ζωγράφος καθορίζει το νόμο του κόσμου μες από τη ματιά του. Υπάρχει μια στιγμή που κάθε απόσταση ανάμεσα στον αντιληπτό χώρο και στον φανταστικό εξαφανίζεται. Όταν ένας ζωγράφος εργάζεται, κάθεται απέναντι στον μουσαμά. Στην αρχή ο μουσαμάς είναι άδειος — το συναίσθημα μπορεί να είναι φοβερό — κατόπιν γεμίζει. Έτσι και το τελείωσε, το έργο είναι ένας κόσμος. Καμωμένο μες από τη ματιά και για τη ματιά. Μέσα από τη ματιά τον για τη δική μας ματιά.

Όταν δουλεύει ένας ζωγράφος, κάθεται απέναντι στον μουσαμά. Όταν ό μουσαμάς γίνεται Έργο, ό καλλιτέχνης εξαφανίζεται. Μια εξαφάνιση τραγική και αναγκαία, μες στο έργο. Στην παλιά του θέση είμαστε εμείς. Ένας καλλιτέχνης απέναντι στο έργο δεν έχει ποτέ θέση. Η εμφάνιση του έργου μας δίνεται μαζί με την εξαφάνιση του δημιουργού.

Εξαφανιζόμενος, επανεμφανίζεται.

Βλέπουμε τον Jacopo da Pontormo σε κάποια γωνία του μουσαμά του, χαμένο στις σερπεντίνες του, μοναχική ανθρώπινη μορφή, εξόριστο σ’ ένα χώρο συμπιεσμένο, τριγυρισμένο από έφηβους αγγέλους και ρωμαλέες Παρθένες. Η μορφή του στην “Αποκαθήλωση” της Santa Felicità είναι Επιφάνια: μια σκιά της επανεμφάνισης στο δικό του όνειρο. Είναι κάτι περισσότερο από αυτοπροσωπογραφία, έχουμε εδώ ένα έμβλημα. Ο ζωγράφος αίφνης μας αποκαλύπτεται ταυτόχρονα με το έργο. Μέσα στον κόσμο των εικόνων, απέβη — ο ίδιος — μια εικόνα. Ένα πλάσμα της ματιάς προσφέρεται σε μας στόχος της ματιάς. Εμείς — τώρα — γεμίζουμε έναν χώρο προνομιούχο, έναν χώρο κενό. Θεωρούμε έναν κόσμο της εικόνας, τον ξαναπλάθουμε με την υπερηφάνεια της ατομικής μας ματιάς. Είμαστε πραγματικοί, ζωντανοί. Βλέπουμε ένα ίνδαλμα της φαντασίας. Η θέση πού κατέχουμε είναι μιας κάποιας εξαφάνισης. Σ’ αυτή τη θέση, την πέρα από το εύθραυστο σύνορο που διαχωρίζει την πραγματικότητα από την εικόνα της, μας περιτριγυρίζουν ματιές από τον κόσμο της όρασης. Τα μάτια της εικόνας — του πλέον φορτισμένου πάθους της ματιάς — δημιουργούν γύρω μας έναν άλλον χώρο. Μια ματιά μας έρχεται αριστερά, η άλλη πέφτει δεξιά, μια τρίτη γλιστρά πάνω από το κεφάλι μας. Και σ’ αυτό το τύλιγμα όπου η ένταση της όρασης του δημιουργού επιστρέφει στον τόπο του δικού του μαρτυρίου, μια τελευταία ματιά καρφώνεται κατευθείαν σε μας: είναι η ματιά του ζωγράφου. Μέσα από τα μάτια του ολόκληρο το έργο του μάς κοιτάζει.  Η εμφάνιση του, εκεί, μοιάζει τυχαία ενώ στην ουσία είναι ένα σύμβολο. Ένα απαλό γλίστρημα των φαντασμάτων τον αποκάλυψε.  Η θέση που κατέχει τώρα βρίσκεται πέρα από τη δική του εικόνα: είναι ένας χώρος ουδέτερος, πιο εξωπραγματικός και από αυτό το ίδιο το εξωπραγματικό της δημιουργίας. Χρειάζεται κάποιο νεύμα για να μας πούνε: νάτος, είναι εδώ. Χρειάζεται κι ένα άλλο νεύμα για να καταλάβουμε την εύθραυστη εμφάνιση του, μέσα σ’ ένα βελούδινο ένδυμα: η μορφή του μπορεί να διαλυθεί ξαφνικά σαν ένα σύννεφο.

Ο Pontormo αποκαλύπτεται στον ίδιο αυτό το χώρο των έργων του. Εδώ η ματιά δεν είναι πια ένα απλό κέντρο μιας γεωμετρικής προοπτικής. Η ανατροπή του χώρου αποσκοπεί να ενισχύσει τη δύναμη της εικόνας μέχρι την έκρηξη και την εξάπλωσή της στο πραγματικό. Έναν αιώνα πριν, η ζωγραφική προξενούσε τη ζωντανή εμπειρία της εικόνας.

Ο Pontormo είναι ο πρώτος ήρωας και το πρώτο θύμα της παράτολμης περιπέτειας του μανιερισμού.»

Απόσπασμα από το βιβλίο του Victor Ieronim Stoichita “ΜΑΝΙΕΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΡΕΛΑ: Η περίπτωση Pontormo” (μετάφραση Δ. Δεληγιάννη, εκδόσεις Νεφέλη, 1982, εξαντλημένο).