Παντελής Τσάβαλος

Ελένη Ζούνη “Υπέροχοι Άνθρωποι”, 2003

Πολύς λόγος γίνεται τελευταία (για άλλη μια φορά) για ανώτερες και κατώτερες φυλές, για ανώτερους και κατώτερους πολιτισμούς. Το ανησυχητικό είναι ότι κάθε φορά που στην νεότερη ιστορία φουντώνουν τέτοιες συζητήσεις, τα επακόλουθα είναι πολύ οδυνηρά για την ανθρωπότητα. Σε τέτοιες περιπτώσεις, πάντα θυμάμαι ένα κείμενο του Κλωντ Λεβί-Στρως του 1952 (αλλά πάντα επίκαιρο), ένα μικρό απόσπασμα του οποίο αντιγράφω εδώ:

«Κάθε φορά πού ερχόμαστε να χαρακτηρίσουμε έναν πολιτισμό ως αδρανή ή στάσιμο οφείλουμε ν’ αναρωτηθούμε μήπως αυτή η φαινομενική ακινησία προέρχεται από τη δική μας άγνοια των συνειδητών ή ασυνείδητων ενδιαφερόντων του και μήπως αυτός ο πολιτισμός, επειδή διαθέτει κριτήρια διαφορετικά απ’ τα δικά μας, πέφτει, κατά την άποψη μας, θύμα της ίδιας ψευδαίσθησης. Με άλλα λόγια θα φαινόμαστε ο ένας στον άλλον στερημένοι ενδιαφέροντος μόνο και μόνο επειδή δεν μοιάζουμε.

Εδώ και δύο ή τρεις αιώνες ο δυτικός πολιτισμός έχει επιδοθεί ολοκληρωτικά στο να θέσει στη διάθεση του ανθρώπου όλο και πιο ισχυρά μηχανικά μέσα. Εάν υιοθετήσουμε αυτό το κριτήριο, τότε θα αναγορεύσουμε την κατά κεφαλήν διαθέσιμη ποσότητα ενεργείας σε έκφραση του υψηλού ή χαμηλού βαθμού ανάπτυξης των ανθρώπινων κοινωνιών. Ο δυτικός πολιτισμός, με τη βορειοαμερικανική μορφή του, θα καταλάβει την πρώτη θέση, στη συνέχεια θα ακλουθούν οι ευρωπαϊκοί πολιτισμοί, με ουραγούς μια μάζα ασιατικών και αφρικανικών πολιτισμών, οι όποιοι γρήγορα θα γίνουν δυσδιάκριτοι. Αυτές λοιπόν οι εκατοντάδες ή χιλιάδες κοινωνιών, οι όποιες ονομάζονται “υπανάπτυκτες” και “πρωτόγονες” και διαλύονται σ’ ένα συγκεχυμένο σύνολο όταν τις αντιμετωπίζουμε με τον τρόπο πού μόλις εκθέσαμε (και πού δεν προσφέρεται διόλου για να τις χαρακτηρίσει ορθά, εφόσον αυτή η γραμμή ανάπτυξης ή τους λείπει ή κατέχει σ’ αυτούς εντελώς δευτερεύουσα θέση), τοποθετούνται οι μεν στον αντίποδα των δε. Έτσι, ανάλογα με τη σκοπιά που επιλέξαμε θα οδηγηθούμε σε διαφορετικές κατατάξεις.

Εάν το επικρατέστερο κριτήριο ήταν ο βαθμός της ικανότητας τους να καθυποτάξουν και το πιο εχθρικό γεωγραφικό περιβάλλον, αναμφίβολα οι Εσκιμώοι απ’ τη μια και οι Βεδουίνοι απ’ την άλλη θα κέρδιζαν το στεφάνι της νίκης. Περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον πολιτισμό, η Ινδία κατάφερε να επεξεργαστεί ένα φιλοσοφικοθρησκευτικό σύστημα και η Κίνα έναν τρόπο ζωής ικανό να περιορίσει τις ψυχολογικές επιπτώσεις μιας δημογραφικής ανισορροπίας. Πριν από δεκατρείς αιώνες το Ισλάμ διατύπωσε μια θεωρία για την αλληλεξάρτηση όλων των τεχνικών, οικονομικών, κοινωνικών, πνευματικών μορφών τής ανθρώπινης ζωής, την οποία μόλις πολύ πρόσφατα θα ξαναέβρισκε η Δύση με ορισμένες όψεις τής μαρξιστικής σκέψης και με τη γέννηση τής σύγχρονης εθνολογίας. Γνωρίζουμε ότι αυτό το προφητικό δράμα επέτρεψε στους Άραβες να καταλάβουν εξέχουσα θέση στην πνευματική ζωή του Μεσαίωνα. Η Δύση, η κυρία των μηχανών, επιδεικνύει μόλις στοιχειώδεις γνώσεις σχετικά με τη χρήση και τις δυνατότητες αυτής τής υπέρτατης μηχανής πού είναι το ανθρώπινο σώμα. Αντίθετα, σ’ αυτόν τον τομέα καθώς και στον συναφή τομέα των σχέσεων μεταξύ φυσικού και ηθικού στοιχείου, η Ανατολή και η Άπω Ανατολή προηγούνται από τη Δύση πολλές χιλιετίες. Γέννησαν τα τεράστια θεωρητικά και πρακτικά συστήματα όπως είναι η γιόγκα τής Ινδίας, οι κινεζικές τεχνικές τής αναπνοής ή η γυμναστική των σπλάχνων των αρχαίων Μαορί. Η γεωργία χωρίς γη, πού εδώ και λίγο καιρό βρίσκεται στην ημερήσια διάταξη, εφαρμοζόταν για πολλούς αιώνες σε μερικούς λαούς τής Πολυνησίας, οι όποιοι θα μπορούσαν επίσης να διδάξουν στον κόσμο την τέχνη τής ναυσιπλοΐας, και τον ανατάραξαν βαθιά στον 18ο αιώνα αποκαλύπτοντας του έναν τύπο κοινωνικής και ηθικής ζωής πιο ελεύθερο και πιο μεγαλόψυχο απ’ ό,τι υποψιάζονταν τότε οι άνθρωποι.

Σε ό,τι αφορά την οργάνωση της οικογένειας και την εναρμόνιση των σχέσεων μεταξύ οικογενειακών και κοινωνικών ομάδων οι Αυστραλοί, αν και καθυστερημένοι στο οικονομικό επίπεδο, κατέχουν μια τόσο προχωρημένη θέση σε σχέση με την υπόλοιπη ανθρωπότητα, ώστε, για να καταλάβουμε τα συστήματα κανόνων πού έχουν επεξεργαστεί κατά τρόπο συνειδητό και εσκεμμένο, είναι απαραίτητο να επικαλεστούμε τους πιο εκλεπτυσμένους τύπους των μοντέρνων μαθηματικών. Πράγματι, αυτοί ανακάλυψαν ότι οι δεσμοί του γάμου διαμορφώνουν έναν καμβά, πάνω στον όποιο οι άλλοι κοινωνικοί θεσμοί είναι κεντίδια μόνο. Ακόμη και στις σύγχρονες κοινωνίες, όπου ο ρόλος τής οικογένειας τείνει να περιοριστεί, η δύναμη των οικογενειακών δεσμών δεν είναι μικρότερη: απλώς αμβλύνεται μέσα σ’ έναν κύκλο πιο στενό, στα όρια του οποίου έρχονται να την αντικαταστήσουν αμέσως άλλοι δεσμοί που ενδιαφέρουν άλλες οικογένειες. Η διάρθρωση των οικογενειών μέσω ενδογαμιών μπορεί να οδηγήσει στη διαμόρφωση πλατειών μεντεσέδων, οι όποιοι συγκρατούν ολόκληρο το κοινωνικό οικοδόμημα και του δίνουν την ευκαμψία του. Οι Αυστραλοί, με θαυμαστή διαύγεια, έφτιαξαν τη θεωρία αυτού του μηχανισμού και κατέγραψαν τις κυριότερες μεθόδους, οι όποιες του επιτρέπουν να πραγματοποιηθεί με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα τής κάθε μιας τους. Ξεπέρασαν έτσι το επίπεδο τής εμπειρικής παρατήρησης για να φτάσουν στη γνώση των μαθηματικών νόμων πού διέπουν το σύστημα. Ώστε δεν είναι καθόλου υπερβολικό να τους χαιρετίσουμε όχι μόνο ως θεμελιωτές κάθε γενικής κοινωνιολογίας, αλλά ακόμη και ως πραγματικούς εισηγητές τής μέτρησης στις κοινωνικές επιστήμες.

Ο πλούτος και η τόλμη των αισθητικών επινοήσεων των Μελανησίων, το ταλέντο τους να εντάσσουν στην κοινωνική ζωή τα πιο σκοτεινά προϊόντα της ασυνείδητης δραστηριότητας του πνεύματος, αποτελούν μιαν από τις υψηλότερες κορυφές όπου έφτασαν οι άνθρωποι σ’ αυτές τις κατευθύνσεις. Η συνεισφορά της Αφρικής είναι πιο περίπλοκη, αλλά και πιο ασαφής, γιατί μόλις στα τελευταία χρόνια αρχίσαμε να υποπτευόμαστε τη σημασία του ρόλου της ως πολιτισμικού melting pot του Παλαιού Κόσμου, ως τόπου, όπου όλες οι επιδράσεις ήρθαν να αναμειχθούν για να ξαναφύγουν ή να κρατηθούν σε εφεδρεία, άλλα πάντοτε μετασχηματισμένες με καινούργιο νόημα. Ο αιγυπτιακός πολιτισμός, του οποίου γνωρίζουμε τη σημασία για την ανθρωπότητα, γίνεται κατανοητός μόνο ως κοινό έργο της Ασίας και της Αφρικής, και τα μεγάλα πολιτικά συστήματα της αρχαίας Αφρικής, οι νομικές της κατασκευές, οι φιλοσοφικές της διδασκαλίες, πού για πολύν καιρό έμειναν κρυμμένες από τους Δυτικούς, οι πλαστικές τέχνες της και η μουσική της, οι οποίες ερευνούν μεθοδικά όλες τις δυνατότητες, όσες προσφέρει κάθε μέσο έκφρασης, αποτελούν όλες τους ενδείξεις ενός εξαιρετικά γόνιμου παρελθόντος. Εξ άλλου αυτό επιβεβαιώθηκε άμεσα από την τελειότητα της αρχαίας τεχνικής του ορείχαλκου και του ελεφαντοστού, η οποία υπερβαίνει κατά πολύ όλες τις τεχνικές που δημιούργησε η Δύση σ’ αυτούς τους τομείς κατά την ίδια εποχή. Ήδη αναφέραμε την αμερικανική συνεισφορά και δεν χρειάζεται να επανέλθουμε.

Άλλωστε δεν πρέπει να επικεντρώσουμε τόσο πολύ την προσοχή μας σ’ αυτές τις επιμέρους συμβολές διότι κινδυνεύουν να μας δώσουν τη διπλά εσφαλμένη εντύπωση ενός παγκόσμιου πολιτισμού παρδαλού σαν το κοστούμι του Αρλεκίνου. Τονίστηκαν υπερβολικά οι τίτλοι κυριότητας: των Φοινίκων για τη γραφή, των Κινέζων για το χαρτί, το μπαρούτι και την πυξίδα, των Ινδών για το γυαλί και τον χάλυβα… Αυτά τα στοιχεία είναι λιγότερο σημαντικά απ’ ό,τι ο τρόπος με τον όποιο κάθε πολιτισμός τα συνομαδώνει, τα κρατά ή τα απορρίπτει. Εκείνο πού δημιουργεί την πρωτοτυπία του καθενός τους έγκειται μάλλον στον ιδιαίτερο τρόπο του να λύνει τα προβλήματα, να τοποθετεί σε ορισμένη προοπτική αξίες οι όποιες είναι περίπου οι ίδιες για όλους τους ανθρώπους: διότι όλοι οι άνθρωποι χωρίς εξαίρεση κατέχουν μια γλώσσα, κάποιες τεχνικές, μια τέχνη, γνώσεις επιστημονικού τύπου, θρησκευτικές δοξασίες, μια κοινωνική, οικονομική και πολιτική οργάνωση. Όμως η δοσολογία τους δεν είναι ποτέ ακριβώς η ίδια για κάθε πολιτισμό, και ολοένα και περισσότερο η σύγχρονη εθνολογία μάλλον επιμένει να αποκαλύπτει τις κρυφές πηγές αυτών των επιλογών παρά να καταρτίζει ένα ευρετήριο ξεκομμένων γνωρισμάτων.»

(Κλωντ Λεβί-Στρως “Φυλή και Ιστορία”, εκδόσεις Γνώση, 1991, μετάφραση Ευρυδίκης Παπάζογλου)