Παντελής Τσάβαλος

Τι συμβαίνει σε ένα έργο τέχνης αν αυτό αποκοπεί από τον τόπο του ή αν αλλάξει ή καταργηθεί ο σκοπός για τον οποίο δημιουργήθηκε. Πόσο διατηρεί το νόημά του ένα τέτοιο έργο ή ένα αντίγραφό του, όσο πιστό κι αν είναι. Ερωτήματα που πάντα απασχόλησαν τον κόσμο της τέχνης, και στα οποία έχουν δοθεί πολλές απαντήσεις φιλοσοφικής, θρησκευτικής, καλλιτεχνικής, ακόμα κι εμπορικής φύσεως. Αντιγράφω παρακάτω ένα μικρό απόσπασμα από ένα βιβλίο που εκδόθηκε πρόσφατα, του οποίου ο συγγραφέας φαίνεται ότι βασανίζεται και αυτός από τα ίδια ερωτήματα. Αφορμή για την ανάρτηση αυτή μου δόθηκε από ένα σχόλιο αναγνώστριας στο μπλογκ.

(Πρόκειται για το βιβλίο “Χειμώνας στον Πολιτισμό” του Jean Clair, σε μετάφραση Τ. Δημητρούλια, εκδόσεις Μικρή Άρκτος, 2012, το οποίο συνιστώ ανεπιφύλακτα σε κάθε έναν που ενδιαφέρεται για την τέχνη)

Το Μοντέρκι είναι ένα ορεινό χωριουδάκι ψηλά στην Τοσκάνη, σχετικά κοντά στο Αρέτσο. Στα ριζά του, μακριά από το χωριό, βρίσκεται το κοιμητήριο και μπροστά του ένα εκκλησάκι. Σε έναν τοίχο του εκκλησίας, έβλεπε κανείς παλιότερα τη νωπογραφία του Πιέρο ντέλλα Φραντσέσκα, την καλούμενη La Madonna del Parto, Εγκυμονούσα Παναγία. Δείχνει την Παναγία όρθια, γερή σαν χωριάτισσα και μεγαλόπρεπη, να παραμερίζει λιγάκι με το ένα δάχτυλο του δεξιού χεριού της την πτυχή στο μακρύ γαλάζιο της φόρεμα, φουσκωμένο από το σώμα του παιδιού και ήδη ανοιγμένο σαν ώριμο ρόδι.

Ο θρύλος λέει ότι ο Πιέρο ντέλλα Φραντσέσκα, ο γιος της Φραντσέσκα, ζωγράφισε τη νωπογραφία αυτή, η οποία δεν αναδεικνύει μόνο το δόγμα της Ενσάρκωσης αλλά και την πίστη στην ανάσταση των σωμάτων, εις μνήμην της μητέρας του. Οι εικόνες γυναίκας με παιδί, από τις μεγάλες θεές-μητέρες της Ανατολής ως εκείνες της αρχαίας Ρώμης και ως τις μέρες μας ακόμα, έχουν πολύ συχνά συνδεθεί με τόπους όπου λατρεύεται ο θάνατος: τις συναντούμε μπαίνοντας σε κατακόμβες ή σε τάφους.

Λέγεται επίσης ότι, επί δύο αιώνες, στο Μοντέρκι, οι νέες γυναίκες του χωριού και των γειτονικών περιοχών που ήταν ετοιμόγεννες, έρχονταν και ατένιζαν την εικόνα αυτή και ζητούσαν βοήθεια από Εκείνην που αναπαριστά.

Όταν ξαναήρθα στο Μοντέρκι, η νωπογραφία είχε αποσπαστεί από τους τοίχους της μικρής εκκλησίας στην είσοδο του παλιού κοιμητηρίου και είχε τοποθετηθεί ψηλά σε έναν τοίχο στο σχολείο του χωριού. Το σχολείο είναι ένα αρχιτεκτόνημα φασιστικού στυλ, του 1932-33 και η Μαντόνα του Πιέρο τοποθετήθηκε σε γυαλί, πλαισιώθηκε και φωτίστηκε με τρόπο ώστε να μοιάζει πλέον με προβολή διαφάνειας σε οθόνη. Δεν μπορεί κανείς να διακρίνει αν πρόκειται για νωπογραφία, για πρωτότυπο έργο ή αντίγραφο. Όσο για τους εγκαταλειμμένους πια τεράστιους χώρους, τους διαδρόμους και τις τάξεις, έχουν μετατραπεί σε “shops”, όπως γράφει, σε καταστήματα αναμνηστικών και παράγωγων προϊόντων. Οι μάζες των τουριστών που ξεχύνονται από τα λεωφορεία κάθε καλοκαίρι έχουν αντικαταστήσει τις πομπές των νεαρών κοριτσιών που κοιλοπονούσαν. Το ποσοστό των γεννήσεων, στο μεταξύ, είναι αλήθεια πως έχει πέσει στο μηδέν στο Μοντέρκι όπως και αλλού — και πάει πολύς καιρός τώρα που το σχολείο δεν αντηχεί από τις φωνές των μαθητών.

Τι γίνεται ένα έργο τέχνης όταν κάποιος πηγαίνει να το προσκυνήσει και βρίσκει μόνο μια εικόνα αβέβαιη ως προς τη θέση της, στερημένη από την ταυτότητα και τον προορισμό της, αφού στερείται πλέον τις μαγικές ιδιότητες που τις προσέδιδαν οι εύπιστοι πιστοί, όπως επίσης στερείται και τον σεβασμό προς την υλική της υφή, ως έργο τέχνης, και καταλήγει απλώς και τυχαία αποδέκτης της νευρωτικής κινητικότητας του μαζικού τουρισμού;

Τι σημαίνει ένα αυθεντικό έργο που γίνεται πλαστό;