Παντελής Τσάβαλος

Γράφω σήμερα ένα μικρό σημείωμα που νομίζω ότι θα δώσει μία χρονικά και ιστορικά ευρύτερη προοπτική στην ανάγνωση του πρόσφατου κειμένου για τον Μανιερισμό. Σε εκείνο το κείμενο είπαμε ότι ο άνθρωπος κάποια στιγμή αρχίζει να αποκτά εμπιστοσύνη στον εαυτό του και στις δυνάμεις του, και από τον Μεσαίωνα πορεύεται προς την Αναγέννηση. Πρόκειται για μία τεράστια στροφή για την ανθρώπινη αυτοσυνειδησία, που εκφράστηκε αναλόγως και στην τέχνη. Το προηγούμενο αντίστοιχο σημείο καμπής — χίλια χρόνια πριν — ήταν η μετάβαση από την ύστερη αρχαιότητα προς την εποχή του Χριστιανισμού, που και αυτή συνδυάστηκε και εκφράστηκε με την τέχνη.

Στην ύστερη αρχαιότητα, ο άνθρωπος έχει φτάσει στο σημείο να μπορεί να κάνει τα πάντα. Όλα είναι δυνατά και όλα επιτρέπονται. Ο κοσμοπολιτισμός της εποχής, στην Αλεξάνδρεια, την Κωνσταντινούπολη, την Ρώμη και τις άλλες πολιτείες της Ανατολής και της Δύσης, είναι χαρακτηριστικός. Κι όμως! Ο άνθρωπος δεν αισθάνεται πλήρης. Παρά τις απολαύσεις, τις διασκεδάσεις, τους έρωτες, ο άνθρωπος νιώθει ένα μεγάλο κενό. Και αυτό έρχεται να καλύψει ο Χριστιανισμός. Ο Χριστιανισμός θέλει να πει στον άνθρωπο της εποχής: «Νιώθεις το κενό διότι νομίζεις ότι είσαι μόνο σώμα και φροντίζεις μόνο το σώμα σου. Ναι, είσαι σώμα, αλλά όχι μόνο. Διότι τότε, μόλις χόρταινε το σώμα σου από τις απολαύσεις, θα ένιωθες πλήρης. Αλλά δεν νιώθεις, διότι είσαι και κάτι άλλο. Έχεις και μια πνευματική υπόσταση, την οποία έχεις παραμελήσει. Αν την φροντίσεις και την νοιαστείς τότε μόνο θα νιώσεις την πληρότητα.» «Δες τον Πλάτωνα!» λέει ο Πλωτίνος την ίδια εποχή. «Άκου τι λέει ο Πλάτων για την αγάπη! Λέει ότι ο έρως είναι η αίσθηση πληρότητας που νιώθεις μέσα από την ταύτιση». Αυτό το μήνυμα θέλει να περάσει ο Χριστιανισμός. Πώς όμως να το πει, όταν γύρω υπάρχουν όλα αυτά τα αγάλματα που υμνούν την ομορφιά και το ανθρώπινο σώμα; Δεν είναι εύκολο.

Η λύση είναι να φέρει τον άνθρωπο μέσα σ’ ένα χώρο, όπου δεν θα υπάρχει τίποτε από τα παλαιά στοιχεία, αλλά μόνον εικόνες που θα τον βοηθήσουν να διαλογιστεί. Διότι είναι θέμα διαλογισμού και συγκέντρωσης. Και τι χρειάζεται για τον διαλογισμό και την συγκέντρωση; Κατ’ αρχάς, ησυχία. Απόλυτη σιγή. Με φωνές και θορύβους δεν μπορεί ο άνθρωπος να συγκεντρωθεί. Και τι άλλο; Ένα δάσκαλο να καθοδηγεί, διότι δεν είναι εύκολο για τον καθένα να έρθει σε αυτού του είδους την πνευματική επικοινωνία. Μπαίνοντας λοιπόν ο άνθρωπος σε μια εκκλησία αντικρίζει τις ιερές μορφές, οι οποίες είναι στατικές, ακίνητες, μετωπικές, δισδιάστατες. Τον κοιτούν κατάματα και τον υποβάλλουν με την ακινησία τους, μεταδίδοντας την ακινησία του χρόνου. Σκοπός είναι να υποχωρήσει το σώμα και να αναδυθεί ο νους, το πνεύμα, όπως δηλαδή γίνεται στην προσευχή και στον διαλογισμό. Αντικρίζοντας μετωπικά τις εικόνες, ο άνθρωπος έρχεται ενώπιος ενωπίω, σαν να κοιτάζει τον εαυτό του στον καθρέφτη και να βυθίζεται εντός του. Ο χριστιανός εκείνα τα χρόνια έχει ανάγκη ακριβώς αυτό το πράγμα: Να μπει μέσα σ’ ένα χώρο και να βρεθεί ανάμεσα σε ιερές μορφές που θα είναι στατικές και θα έχουν δύο διαστάσεις, διότι έτσι ακυρώνεται η τρίτη διάσταση — η ύλη. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η ιερή μορφή της εικόνας, με την ακινησία της και την δισδιάστατη απεικόνισή της, εκπέμπει προς τον θεατή το μήνυμα: «Δες, εγώ δεν είμαι πια σώμα, κατάφερα και ξεπέρασα το σώμα, είμαι υπεράνω του σώματος». Και ο πιστός, μέσα σε αυτό το περιβάλλον, αρχίζει κι εκείνος να συνειδητοποιεί και να επεξεργάζεται το γεγονός ότι, πέρα από την υλική υπόσταση, έχει και μία (ακόμα σημαντικότερη πλέον) πνευματική υπόσταση. Η διαδικασία αυτή, μέσα στο νέο θρησκειολογικό πλαίσιο, κατόρθωσε να καλύψει τις ανάγκες των ανθρώπων από την ύστερη αρχαιότητα και για πολλούς αιώνες μετά, άσχετα αν δογματισμοί και άλλες έριδες στην Εκκλησία πολλές φορές έφεραν τα πράγματα σε κατάσταση εγκλωβισμού και συμφόρησης. Και βεβαίως αντίστοιχα κινήθηκε και η τέχνη χαράζοντας την νέα πορεία της, έστω και αν σε πολλά σημεία υιοθέτησε και αφομοίωσε στοιχεία της παλαιότερης τέχνης.