Παντελής Τσάβαλος

Όταν κατά καιρούς αναφέρομαι στον Μανιερισμό, δέχομαι συνήθως ερωτήσεις από πολλούς που δεν έχουν ξεκάθαρη εικόνα για το τι ακριβώς αντιπροσωπεύει ο Μανιερισμός, αλλά και το ιστορικό και καλλιτεχνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίχθηκε, ίσως επειδή ο Μανιερισμός συμβαδίζει σε μεγάλο βαθμό (χρονικά) με την Αναγέννηση. Ελπίζω ότι πολλές απορίες θα απαντηθούν από το παρακάτω κείμενο. (Όποιος ενδιαφέρεται, μπορεί να βρει το ηχητικό απόσπασμα από την σχετική διάλεξή μου, χωρίς τις βελτιώσεις που έχουν γίνει για το παρόν κείμενο, στην σελίδα PODCAST).

Κατ’ αρχήν πρέπει να διευκρινιστεί ότι οι μανιεριστές ζωγράφοι είναι πολύ ικανοί ζωγράφοι. Μπορούν να δουλέψουν με άνεση ala maniera di Leonardo, ala maniera di Raffaello (εξ ου και μανιεριστές), αλλά δεν μπορούν να δώσουν στα έργα τους το βάθος και το περιεχόμενο των παλαιών ζωγράφων. Γιατί η εποχή που ζουν είναι μια εποχή στην οποία οι αξίες της Αναγέννησης έχουν κλονισθεί ανεπανόρθωτα, κι αυτό ακριβώς εκφράζει ο Μανιερισμός. Με αυτό, λοιπόν, το θέμα θα ασχοληθούμε στο κείμενο που ακολουθεί.

Ο Μανιερισμός είναι μία παράπλευρη τάση που συνυπάρχει στα χρόνια της Αναγέννησης. Εμφανίζεται το 1520 και κρατάει μέχρι το 1600. Είναι σαν να υπάρχουν δύο τάσεις ταυτόχρονες στην ζωγραφική του 16ου αιώνα. Η Αναγέννηση χαρακτηρίζεται από την εμπιστοσύνη στον Άνθρωπο. Ήταν δηλαδή σαν να βοηθούσε τον άνθρωπο να βγει από αυτόν τον λήθαργο του Μεσαίωνα, να ανακαλύψει τον κόσμο, να ανακαλύψει το σώμα, να ανακαλύψει τον χώρο, να ανακαλύψει τα νοητικά και υλικά εκείνα εργαλεία που θα έδιναν στον άνθρωπο την δυνατότητα να μπορέσει να σταθεί ο ίδιος στο κέντρο του σύμπαντος και να κατανοήσει όλα όσα συμβαίνουν γύρω του κι εντός του. Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό βήμα, το οποίο ερχόταν σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στον Μεσαίωνα, όπου ο άνθρωπος είχε περιφερειακή θέση σε σχέση με την παρουσία του Θεού, που καθόριζε, έκρινε και ερμήνευε τα πάντα. Αυτό ήταν ένα πάρα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο της Αναγέννησης. Υπήρχε άλλωστε μία τάση για αναβίωση της αρχαιότητας, διότι στην αρχαιότητα λειτουργούσε και πάλι αυτό το ανθρωποκεντρικό σύστημα. Άρα η Αναγέννηση είναι ένα σύστημα — ας το πούμε έτσι — το οποίο διαπνέεται από την πλήρη εμπιστοσύνη στο ότι ο άνθρωπος είναι ικανός, με τα εργαλεία που του παρέχει το μυαλό του, το πνεύμα του, να μπορέσει να κατανοήσει τον κόσμο, και να φτιάξει εξ ίσου όμορφα πράγματα με εκείνα που υπάρχουν στον κόσμο.

Όμως, έρχεται μια σειρά από πολλαπλές διαψεύσεις. Για παράδειγμα, με την θυροκόλληση των θέσεων του Λουθήρου το 1517, με τις απόψεις του Καλβίνου και όλων των άλλων, τίθεται σε αμφισβήτηση όλο το θρησκειολογικό σύστημα πάνω στο οποίο στηριζόταν ο κόσμος. Μη νομίσουμε ωστόσο ότι ο αναγεννησιακός άνθρωπος είναι άθρησκος. Πιστεύει, αλλά εμπλουτίζει το θρησκευτικό του συναίσθημα με καθαρά οντολογικά εργαλεία. Βρίσκει έναν εντυπωσιακό τρόπο να τα ισορροπήσει. Να διαβάζει και να επηρεάζεται από τον Πλάτωνα, και ταυτόχρονα να είναι και Χριστιανός. Να λατρεύει το σώμα όπως το κάνει ο Μιχαήλ Άγγελος με τους Ignudi, και ταυτόχρονα να τους βάζει μέσα σε μια εκκλησία. Βρίσκει λοιπόν τον τρόπο να γεφυρώσει και να συνδυάσει αυτά τα ετερόκλητα στοιχεία γιατί έχει πίστη σε αυτά. Έρχονται έπειτα οι Διαμαρτυρόμενοι και αμφισβητούν το υπάρχον σύστημα. Αργότερα, ο Πάπας συλλαμβάνεται και φυλακίζεται κατά την πολιορκία της Ρώμης (στο λεγόμενο Sacco di Roma) από έναν χριστιανό βασιλιά (τον Κάρολο). Έρχεται ο Κοπέρνικος και μιλάει για θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήματος και φωνάζει: “Η γη περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο! Δεν είναι το κέντρο του σύμπαντος! Το κέντρο είναι ο ήλιος κι εμείς είμαστε ένας πλανήτης σε συνεχή κίνηση!” Αυτά, για εμάς στον 21ο αιώνα, είναι αυτονόητα, γιατί τα μαθαίνουμε από μικρά παιδιά. Εκείνη όμως την εποχή κλονίζεται το έδαφος που πατούν οι άνθρωποι. Νιώθουν ξαφνικά πως δεν πατάνε σε στέρεα γη — όπως νιώθουμε εμείς στα λίγα δευτερόλεπτά που κρατάει ένας σεισμός, εντελώς κλονισμένοι σαν να φεύγει η γη κάτω απ’ τα πόδια μας. Από την μία δηλαδή η επιστήμη, από την άλλη η θρησκεία. Έρχεται και τρίτο χτύπημα με την κατάρρευση των δημοκρατιών σε πολιτικό επίπεδο, διότι αυτή η ιστορία με το επίκεντρο τον άνθρωπο είχε φέρει σιγά-σιγά και μια σειρά από δημοκρατικούς τρόπους διακυβέρνησης — έστω και κατ’ επίφαση διότι πάντα κάποιοι Μέδικοι και κάποιοι άλλοι ισχυροί είχαν την εξουσία. Υπήρχαν δηλαδή διαδικασίες και αυτές έδιναν την αίσθηση στον άνθρωπο ότι συμμετέχει, ότι είναι μέλος της κοινωνίας. Αισθανόταν δηλαδή ότι και αυτός αποφασίζει, συμμετέχει και διαμορφώνει τις εξελίξεις. Το ίδιο συνέβαινε και σε επίπεδο καλλιτεχνικό: Το γεγονός ότι γίνονταν διαγωνισμοί — δημόσιοι διαγωνισμοί — που συμμετείχαν οι κορυφαίοι καλλιτέχνες της εποχής (Μιχαήλ Άγγελος, Λεονάρντο, Μπρουνελέσκι, Γκιλμπέρτι), και τα έργα των πέντε — ας πούμε — φιναλίστ έμπαιναν σε δημόσια διαβούλευση, και αποφάσιζε η Σινιορία ή κάποιος άλλος, ήταν πολύ σημαντικό. Έδινε την αίσθηση στον άνθρωπο ότι δεν παίρνουν κάποιοι άλλοι πριν από αυτόν τις αποφάσεις που τον αφορούσαν. Τις έπαιρνε, ως κάποιο βαθμό, ο ίδιος. Με την κατάρρευση όλων αυτών των δημοκρατικών καθεστώτων και την αντικατάστασή τους από μεγάλα κεντρικά καθεστώτα των μοναρχιών, όλο αυτό το οικοδόμημα κατεδαφίζεται. Ο άνθρωπος σκέπτεται πλέον “τώρα πια για μένα αποφασίζει ένας βασιλιάς, που δεν τον ξέρω, που είναι κάπου αλλού, που έχει όμως δύναμη και εξουσία στην οποία εγώ δεν μπορώ να αντιτάξω κανένα ανθρωπιστικό προφίλ και καμμία συμμετοχική βούληση”. Αυτό λοιπόν κλονίζει την εμπιστοσύνη των ανθρώπων στις δυνατότητές τους να αλλάξουν τον κόσμο.

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι εκείνη την περίοδο που ενισχύονται οι μοναρχίες και καταρρέουν οι δημοκρατίες, και εμφανίζονται οι επιστημονικές θεωρίες που αμφισβητούν τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβανόταν τον κόσμο, χάνει η Εκκλησία μέρος του κύρους της το οποίο έδινε εν πάση περιπτώσει ένα πλαίσιο ασφαλείας. Μέσα από την Αναγέννηση εμφανίζεται ένας Σαβοναρόλα, εμφανίζονται διάφοροι ακραίοι που προσάγουν σε δίκη τον κάθε Marsilio Ficino (όποιον δηλαδή έλεγε πράγματα που ξεπερνούσαν τα όρια), και αρχίζουν να δημιουργούνται πολωτικές κοινωνικές καταστάσεις — δυστυχώς σαν αυτές που βιώνουμε σήμερα. Ομάδες ανθρώπων έρχονται σε αντιπαράθεση με άλλες ομάδες ανθρώπων, και όλη η κατάσταση πολώνεται, λίγο αφού έχει κατακαθίσει όλη η αισιοδοξία και ο ενθουσιασμός των πρώτων χρόνων της Αναγέννησης. Και έρχονται οι θλιβερές διαπιστώσεις ότι ο άνθρωπος τελικά εκτός από ένας θεός είναι κι ένα κτήνος, και ότι πολύ συχνά συμπεριφέρεται σαν κτήνος όταν πρόκειται για το συμφέρον του. Όλη αυτή η κατάσταση κλονίζει την εμπιστοσύνη στο πνεύμα της Αναγέννησης.

Μετά τον διαφωτισμό, η θρησκεία, ως εργαλείο του ανθρώπου για την ερμηνεία του κόσμου, σταδιακά περνά σε δεύτερη μοίρα. Το ίδιο, άλλωστε, συμβαίνει και σήμερα σε αντίστοιχες καταστάσεις, και όχι μόνο στην θρησκεία. Μιλώ πιο πολύ για τις ιδεολογίες που επικρατούσαν παλαιότερα. Οι μεγαλύτεροι από μας περάσαμε χρόνια της ζωής μας πιστεύοντας ότι ο άνθρωπος μπορεί να φτιάξει έναν καλύτερο κόσμο. Δυστυχώς οι περισσότερες από αυτές τις ελπίδες διαψεύστηκαν και πολλές φορές αυτό έγινε μέσα απ’ την εφαρμογή τους. Εμείς, λοιπόν, το βιώσαμε με την μορφή ιδεολογικών διαψεύσεων. Φανταστείτε ότι αυτό τότε συνέβαινε σε όλα τα επίπεδα. Οπότε, ο μανιεριστής ζωγράφος, ενώ έχει την ικανότητα να ζωγραφίσει σαν τον αναγεννησιακό ζωγράφο, του λείπει η πίστη σε ό,τι συμβαίνει γύρω του. Και τότε, τί του μένει; Του μένει το καταφύγιο της αισθητικής. Μια πολύ όμορφη εικόνα, και ας είναι ψεύτικη. Π.χ. μία Παναγία με υπέροχα χρώματα και θαυμάσια εναλλαγή των τόνων, αλλά καθόλου πειστική σαν Παναγία. Έχω δηλαδή την πρώτη αμφιβολία στο θέμα της ταύτισης που έκανε η τέχνη ανάμεσα στο σημαίνον της αναπαράστασης και το σημαινόμενο της αλήθειας. Η τέχνη από τα χρόνια του Αριστοτέλη και μετά λειτούργησε πολύ συχνά σαν μία μίμηση μιας πραγματικότητας. Όσο πιο πειστική ήταν η μίμηση, τόσο πιο καλά ταίριαζε αυτή η σχέση σημαίνοντος και σημαινομένου. Εδώ λοιπόν έχουμε την πρώτη κρίση ανάμεσα στα δύο, κι έχουμε μία απόκλιση προς τα ενδιαφέροντα εκείνα στοιχεία που δημιουργεί η φόρμα. Αισθητικά, τα έργα αυτά είναι αριστουργήματα, αλλά δεν πείθουν πια. Για παράδειγμα, ο Ποντόρμο (βλ. φωτογραφία), μπορεί κάλλιστα να ζωγραφίσει ala maniera di Raffaello. Είναι άριστος στο σχέδιο, έχει το ταλέντο και την ικανότητα, αλλά δεν πιστεύει πια, γιατί ζει σ’ έναν κόσμο κλονισμένων αξιών. Κοιτάζοντας την Deposizione του Ποντόρμο από το παρεκκλήσιο της Σάντα Φελιτσιτά της Φλωρεντίας, βλέπουμε τις διάφορες μορφές να κρατούν τον Χριστό και να κοιτούν δεξιά κι αριστερά. Υπάρχει μια ταραχή, μια αδυναμία συγκέντρωσης. Σαν να μην μπορούν κι οι ίδιοι να πειστούν γι’ αυτό που κάνουν. Πότε συμβαίνει αυτό το πράγμα σε όλους μας; Συμβαίνει όταν δεν είμαστε πεπεισμένοι για την αλήθεια ή την σκοπιμότητα αυτού που κάνουμε. Όταν δεν μας πείθει το πλαίσιο γύρω μας. Κι αυτό είναι πολύ χαρακτηριστικό σε όλα σχεδόν τα έργα του Μανιερισμού. Μ’ αυτόν τον τρόπο αντιδρά ο Μανιερισμός στην κλονισμένη εμπιστοσύνη που αισθανόταν ο άνθρωπος εκείνη την εποχή.