Σε συζητήσεις που έχω με νέους ζωγράφους, συχνά γίνεται λόγος για την μοναξιά και την απομόνωση του καλλιτέχνη, αλλά και τις αλλεπάλληλες διαψεύσεις και απογοητεύσεις που υφίσταται μέχρι να πετύχει ένα ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Σε τέτοιες συζητήσεις πάντα θυμάμαι ένα ωραίο κείμενο που είχα διαβάσει προ ετών, απ’ όπου αντιγράφω το παρακάτω μικρό απόσπασμα:
“Λένε ότι στην αρχαία Αίγυπτο όσοι διάλεγαν για προορισμό τους την τέχνη, έπρεπε πρώτα να αποφασίσουν το μεγάλο ναι ή το μεγάλο όχι, δηλαδή, αν θα απαρνηθούν ή όχι τα εγκόσμια, αν θα αποφασίσουν το άλμα, αν θ’ αποφασίσουν να περάσουν το ποτάμι, να θαφτούν, δηλαδή, συμβολικά στην απέναντι όχθη του Νείλου, στην χώρα των Νεκρών, των ταριχευτών και του θανάτου. Με άλλους λόγους αν θα πεθάνουν οι ίδιοι στην κοσμική ζωή. Εκεί, στην πέρα όχθη, θα σκαλίσουν τις λάρνακες, τις σαρκοφάγους, τα αγάλματα, θα στήσουν τους θεούς και τους δαιμόνους για την αιωνιότητα. Όχι στην Αγορά, όχι στο Παζάρι.
Η αληθινή τέχνη έχει κάτι από το “Noli me tangere” (Δεν το λέω Ελληνικά αν και από την Ελληνική προέρχεται, γιατί στην ωραία αυτή έκφραση έχουμε προσθέσει κάτι το κωμικό και το χυδαίο). Εκείνο πού εκφράζουν οι λατινικές λέξεις είναι κάπως ανάλογο με τον όρον εκείνον πού τόσο σωστά αποδίδει, περίπου το ίδιο νόημα στην Ελληνική, τον όρο: αχειροποίητος. Χωρίς αυτό το μυστικό, άχραντο πνεύμα πού σα διαφανής πέπλος αχνοσκεπάζει το έργο τέχνης και το προστατεύει από βέβηλα χέρια και βέβηλα μάτια, αληθινή τέχνη δεν υπάρχει. Από μέσα του εκπέμπεται ή φαεινότης, ή ανταύγεια και ή ακτινοβολία πού μας καθηλώνει.”
Πρόκειται για απόσπασμα από την ομιλία του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα στην τελετή ανακήρυξης του ως επιτίμου διδάκτορα της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Μάιος 1982. Αντιγράφω από το εξαιρετικό βιβλιαράκι των εκδόσεων Αστρολάβος / Ευθύνη με τίτλο “Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα: Ελληνικοί Προβληματισμοί” (1986).
Παντελής Τσάβαλος 
Καλημέρα Παντελή,
Καταπληκτικό το απόσπασμα… Και σχεδόν ανατρίχιασα με τον παραλληλισμό του με τη μοναξιά που βιώνει ένας καλλιτέχνης. Ξέρεις, διαβάζοντάς το, ήρθε στο μυαλό μου μια εικόνα που χρόνια τώρα έχω δημιουργήσει (*και ναι έχει σαν σημείο αναφοράς την Αίγυπτο).
Να! Στέκεται μπροστά στα μάτια των θεατών ένα νεκρικό πορτραίτο… -θα έλεγε κανείς « Και, τι είναι αυτό;» …- « Ένα έργο τέχνης!» … -«Μα όμως, κάτι κρύβει … κάτι μυστήριο υπάρχει στο έργο αυτό. Τι συμβαίνει, άραγε;»…
Βλέπει ο θεατής ένα Φαγιούμ, δηλαδή μια μορφή- ένα πρόσωπο, η οποία αν και έχει φύγει διατηρεί τη μνήμη της μέσω ενός έργου. Πιστεύω ότι κάπως έτσι είναι και με τον καλλιτέχνη. Εκείνος φαίνεται- υπάρχει μέσα στο έργο του. Έτσι, κάπου βαθιά μέσα σε κάθε έργο τέχνης διακρίνει κανείς ένα πρόσωπο. Που δεν είναι άλλο παρά το πρόσωπο του καλλιτέχνη. Ένα πρόσωπο που στην πραγματικότητα είναι νεκρό και όμως το νιώθεις τόσο κοντά σου… κοιτάζοντας το έργο.
-«Πώς γίνεται άραγε να συμβαίνει αυτό;», αναρωτιέσαι,… – « προσωπικά το νιώθω ζωντανό, αν και νεκρό το πρόσωπο αυτό, διότι με κοιτά κατάματα!»… « Θεέ μου, ποιος μπορεί να πει ότι το βλέμμα αυτό δεν είναι ζωντανό;»… « Πως γίνεται να πει κανείς ότι μέσα σε ένα έργο τέχνης, δε διακρίνει το βλέμμα του καλλιτέχνη να τον κοιτά;»…
Το βλέμμα ενός Φαγιούμ… Στέκεται σε κοιτάζει… -«είναι κάτι άψυχο δε μπορεί να σε πειράξει, είναι μόνο ένα νεκρικό πορτραίτο»…, επαναλαμβάνεις στον εαυτό σου για να διώξεις το πρωτόγνωρο δέος που σε κατακλύζει κοιτώντας το. –«Κι όμως είναι απέναντί σου… το βλέμμα του σε τσακίζει… σε προκαλεί» … -«Είναι άψυχο, το έργο είναι απλώς ένα αντικείμενο˙ το πρόσωπο που εικονίζεται νεκρό… άραγε, τότε, τι είναι αυτό που σε προκαλεί; Που σου δημιουργεί το πρωτόγνωρο αυτό αίσθημα;» … «αίσθημα που άλλοι το λένε δέος, άλλοι συγκίνηση, άλλοι ξάφνιασμα… όπως όμως και να το δει – αισθανθεί / κανείς.. αυτό είναι εκεί και σε προκαλεί… με το βλέμμα του σε κοιτά κατάματα και σχεδόν σου επιβάλλεται.»
Έτσι, τολμάς να αγγίξεις έστω και λίγο τον καλλιτέχνη… μπαίνεις σε σκέψεις γιατί απέδωσε έτσι εκείνο..; γιατί αλλιώς το άλλο;… κι όμως αυτόν δεν τον αγγίζεις… είναι κάπου μακριά… σε άλλον κόσμο… μη μου άπτου, σου λέει, μα σε προκαλεί… όχι με την παρουσία του, μα με το έργο του.
Έργο- μάσκα.. για έναν άνθρωπο άγνωστο… για μια ψυχή που ζητά να βρει το σώμα της… για ένα πρόσωπο που αν και στον άλλο κόσμο, σου επιβάλλεταi!
Καλή συνέχεια!
–
——————–
Πολύ παραστατική η εικόνα που περιγράφεις. Για εμάς, τους σημερινούς ανθρώπους υπάρχει μια δυσκολία κατανόησης. Ο αρχαίος Αιγύπτιος όμως ήξερε ότι είχε χαθεί απλώς το χατ (το φθαρτό σώμα). Το ρεν, το κα, το χαϊμπίτ, το χου, το μπα, το σεχέμ, παρέμεναν αναλλοίωτα στους αιώνες.
Π.Τ.
Καλησπέρα κύριε Τσάβαλε.
Καταπληκτικό κείμενο, χαμένο μες στο χρόνο… Και σκέφτομαι, πόσο ίδιοι παραμένουμε οι άνθρωποι, στο συναίσθημα εννοώ, στο βάθος…
Γι’ αυτούς η απομόνωση, η μοναξιά, ήταν η νεκρόπολη, για μας, το εργαστήρι κι οι
αμφιβολίες μας… Ισως, φορές, είναι κι ο κόσμος όλος.
Μήπως όλα αυτά είναι αναγκαία τελικά; Μήπως και εμείς πρέπει να περνάμε στην απέναντι όχθη; Αλλιώς, πως θα βρεθούμε στο χώρο του ”αχειροποίητου”;
Γίνεται να δημιουργήσεις έργο μες στην Αγορά ή στο Παζάρι; Θέλεις σιωπή, χώρο, χρόνο, τον εαυτό σου τον ιδιο… και είναι ιερή αυτή η απομόνωση, κομμάτι της τέχνης εδώ και χιλιάδες χρόνια, πεδίο ”μάχης” εδώ και χρόνια…
Ευχαριστώ
–
——————–
Όχι, δεν είναι εύκολη η Τέχνη. Ούτε για τον δημιουργό, αλλά ούτε και για τον δέκτη της. Χαίρομαι πολύ που αυτό το απόσπασμα του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα προκάλεσε τόσο ενδιαφέρον και έθιξε ευαίσθητες χορδές.
Π.Τ.