Παντελής Τσάβαλος

Στην Ευρωπαϊκή τέχνη, η έννοια της φύσης μέχρι τον 16ο αιώνα δεν υπάρχει σαν αυτοτελής εικονογραφική αντίληψη. Εννοώ ότι οι καλλιτέχνες δεν ζωγραφίζουν την φύση διότι ο άνθρωπος δεν είναι απέναντι από την φύση και έξω από αυτήν και δεν μπορεί να την αντιμετωπίσει ως εξωτερικός παρατηρητής. Ο άνθρωπος είναι ένα κομμάτι της φύσης οπότε ζωγραφική της φύσης δεν υπάρχει σαν αυτόνομο είδος. Εμείς, θεωρούμε αυτονόητο ότι σε ένα μουσείο ή σε ένα σπίτι θα δούμε ένα τοπίο, μια τοπιογραφία. Επαναλαμβάνω, ότι αυτό δεν υπάρχει σαν αυτόνομο είδος μέχρι την στιγμή που ο άνθρωπος αποδεσμεύεται από το σύνολο στο οποίο ανήκει, βγαίνει έξω και μπορεί να αντικρύσει την φύση βλέποντάς την από την άλλη πλευρά. Και τότε αρχίζουν να τον απασχολούν και άλλα στοιχεία, όπως η προοπτική απόδοση κλπ. Αυτό, στην Τέχνη συμβαίνει τον 16ο αιώνα.

Από κει και πέρα, σιγά-σιγά, στην εποχή του Μπαρόκ, αρχίζει η φύση να υπάρχει ως αυτόνομο είδος. Η φύση δεν μας απασχολεί πλέον ως γενεσιουργός δύναμη όπως γινόταν στην Μινωική ή την Μυκηναϊκή τέχνη. Δεν υπάρχει τέτοια προσέγγιση. Πλέον, η φύση είναι τοπίο. Και το τοπίο αυτό μπορεί να είναι όχι ένα υπαρκτό τοπίο αλλά ένα τοπίο κατασκευής του μυαλού. Μπορεί να είναι ένα τοπίο που έχω απέναντί μου, ή μπορεί να είναι ένα τοπίο μέσα μου.

Η μοντέρνα τέχνη κυρίως αντιλαμβάνεται την φύση κατά τρεις εκδοχές: Στην πρώτη, η φύση (το τοπίο) είναι κάτι που υπάρχει έξω από εμένα και που το παρατηρώ προσπαθώντας είτε να το κατανοήσω είτε να δω τι σχέση έχω εγώ μαζί του, είτε να ταυτιστώ μαζί του, είτε να το οργανώσω κοκ. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, θα λέγαμε ότι το τοπίο είναι κάτι που υπάρχει έξω από εμένα. Υπάρχει και μια δεύτερη εκδοχή της φύσης και του τοπίου, η οποία είναι το εξωτερικό τοπίο όπως υπάρχει μέσα σε μένα, δηλαδή τι αισθάνομαι για το τοπίο, τι συναισθήματα μου δημιουργεί. Και μία τρίτη εκδοχή του τοπίου είναι το φαντασιακό, δηλαδή ένα τοπίο που αποτελεί μία ιδεολογική ή νοητική κατασκευή που συνήθως αντλεί από αυτό που υπάρχει έξω, αλλά το τροποποιεί σε μεγάλο βαθμό. Αυτές οι τρεις εκδοχές δεν είναι πάντοτε διακριτές και πολύ συχνά εμπλέκονται με πολύ ωραίο τρόπο. Σε κάποιο βαθμό το τοπίο δεν είναι παρά μόνο η αφορμή για να δημιουργηθεί κάτι το οποίο διατηρεί την αυτονομία του. Αυτή άλλωστε είναι και η επιταγή του μοντερνισμού. Ο μοντερνισμός, οποιοδήποτε θέμα και αν χρησιμοποιήσει το χρησιμοποιεί ως αφορμή για να μπορέσει να χτίσει μία αυτόνομη οντότητα με χρώματα και σχήματα, τα οποία προκαλούν συγκεκριμένα ερεθίσματα στον θεατή, χωρίς να έχει και τόσο μεγάλη σημασία η ιδιαιτερότητα του ίδιου του θέματος.

Στην Ελλάδα τέθηκε και το θέμα “τι είμαι” και “ποιος είμαι”. Εμπλέκεται, δηλαδή, και η έννοια της ταυτότητας την οποία πολλές φορές προσπαθούμε να προσδιορίσουμε και σε σχέση με την φύση. Να απαντήσουμε, δηλαδή, στο ερώτημα “ποιοι είμαστε εμείς”. Πολλές φορές, η ταυτότητα πρέπει να συγκροτηθεί σε σχέση με τον χώρο. Δηλαδή: εμείς είμαστε άνθρωποι που κατοικούμε στον συγκεκριμένο χώρο, και ο συγκεκριμένος αυτός χώρος καθορίζει σε κάποιον βαθμό τα χαρακτηριστικά μας. Δεν είναι μόνο το DNA, δεν είναι μόνο οι καταβολές και οι αναμνήσεις, αλλά είναι και οι μνήμες του τόπου και οι ιδιαιτερότητες του τόπου. Το φως, οι διακυμάνσεις του, οι μεταβάσεις του, η γεωφυσική του διαμόρφωση και όλα αυτά. Αυτά τα στοιχεία απασχόλησαν τους ζωγράφους σε μία προσπάθεια συγκρότησης της ταυτότητάς τους.