Παντελής Τσάβαλος

Επιλέγω σήμερα ένα κείμενο που δίνει την δυνατότητα να προσεγγίσουμε το θέμα της εκτίμησης της τέχνης από διαφορετική οπτική γωνία. Αναφέρομαι στην άποψη που έχουν πολλοί ότι όλα τα μεγάλα έχουν ήδη πραγματοποιηθεί και ότι τα σύγχρονα έργα υστερούν. Πρόκειται για ένα απόσπασμα από τους “παράκαιρους στοχασμούς” του Φρειδερίκου Νίτσε, που γράφτηκαν μεταξύ 1873 και 1876 και αναφέρονται στην κακή επίπτωση που έχει ο ιστορισμός (ο ιστορικός υπερκορεσμός) πάνω στην ζωή.

«Ας φανταστούμε τις ατάλαντες ή τις ελάχιστα προικισμένες καλλιτεχνικές φύσεις να έχουν θωρακιστεί και αρματωθεί με την μνημειακή ιστορία της τέχνης: ενάντια σε ποιους θα στρέψουν τώρα τα όπλα τους; Ενάντια στους προπατορικούς εχθρούς τους, στα ισχυρά καλλιτεχνικά πνεύματα, συνεπώς ενάντια στους μόνους οι όποιοι μπορούν να διδαχθούν από εκείνη την ιστορία αληθινά, δηλαδή για χάρη της ζωής, και να μετουσιώσουν ό,τι έμαθαν σε υψηλότερη πράξη. Αυτονών ο δρόμος εμποδίζεται, αυτονών ο ορίζοντας σκοτεινιάζει, όταν κάποιοι αρχίζουν να χοροπηδούν με αδιάπτωτο ζήλο γύρω από ένα μισοκατανοημένο μνημείο μιας μεγάλης εποχής του παρελθόντος όπως γύρω από ένα είδωλο, σαν να ‘θελαν να πουν: “Κοιτάξτε, αυτό είναι ή αληθινή και πραγματική τέχνη, τί ενδιαφέρεσθε για όσους τώρα ανδρώνονται και τώρα βούλονται!”. Φαινομενικά αυτό το μπουλούκι πού χορεύει έχει μάλιστα και το αποκλειστικό προνόμιο του “καλού γούστου”, γιατί πάντοτε ο δημιουργός ήταν σε μειονεκτική θέση σε σχέση μ’ όποιον κοιτάζει μόνο χωρίς να βάζει κι ο ίδιος το χέρι του πουθενά, όπως επίσης σε όλες τις εποχές ο πολιτικολόγος του καφενείου ήταν πιο έξυπνος, πιο σωστός και πιο εχέφρων απ’ ό,τι ο πολιτικός πού κυβέρνα. Αν επιχειρήσει όμως κανείς να μεταφέρει και στην περιοχή της τέχνης τη χρήση των δημοψηφισμάτων και των αριθμητικών πλειοψηφιών, και ν’ αναγκάσει τον καλλιτέχνη να υπερασπιστεί τον εαυτό του σ’ ένα φόρουμ ματαιόσπουδων αισθητικιστών, μπορεί κανείς ακόμη και όρκο να πάρει ότι θα καταδικαστεί: όχι παρά το ότι άλλα ακριβώς επειδή οι δικαστές του έχουν πανηγυρικά διακηρύξει τον κανόνα της μνημειακής τέχνης, τουτέστι, όπως έχουμε εξηγήσει, τής τέχνης, ή οποία σε κάθε εποχή “δημιούργησε αποτελέσματα”, ενώ για κάθε τέχνη, ή οποία, όντας σύγχρονη, δεν έχει ακόμη λάβει μνημειακό χαρακτήρα, οι ίδιοι αυτοί δεν νιώθουν πρώτον καμία ανάγκη, δεύτερον καμία ιδιαίτερη κλίση, τρίτον αισθάνονται να τής λείπει ακριβώς εκείνη ή ιστορική επικύρωση. Από την άλλη πλευρά το ένστικτο τους τους λέει ότι ή τέχνη θα ήταν δυνατόν να νεκρωθεί διαμέσου τής τέχνης: το μνημειακό πρέπει να μην ξαναγεννηθεί ποτέ πια, και προς τούτο επιστρατεύεται ακριβώς ότι έχει ήδη από το παρελθόν την αυθεντία του μνημειακού. Οι άνθρωποι αυτοί είναι φιλότεχνοι, επειδή θα ήθελαν να εξαφανίσουν την τέχνη εν γένει, συμπεριφέρονται σαν γιατροί ενώ κατά βάση επιδιώκουν να δηλητηριάσουν, καλλιεργούν τη γλώσσα και το γούστο τους, ώστε να αποδώσουν στην εκλεκτικότητα τους τους λόγους για τους οποίους τόσο επίμονα αποκρούουν κάθε θρεπτική καλλιτεχνική τροφή πού τους προσφέρεται. Γιατί δεν θέλουν να δημιουργείται τίποτε Μεγάλο, και ως μέσο προς τούτο χρησιμοποιούν τη φράση: “Κοιτάξτε, το Μεγάλο υπάρχει ήδη!”. Στην πραγματικότητα αυτό το Μεγάλο, πού ήδη υπάρχει, τους άφορα τόσο λίγο όσο και το Μεγάλο πού γεννιέται: το μαρτυρεί η ζωή τους. Η μνημειακή ιστορία είναι η μεταμφίεση, με την οποία το μίσος τους εναντίον των δυνατών και των μεγάλων της εποχής τους εμφανίζεται ως κορεσμένος θαυμασμός για τους δυνατούς και τους μεγάλους περασμένων εποχών, η μεταμφίεση με την όποια συγκεκαλυμμένα μεταστρέφουν το αυθεντικό νόημα εκείνου του είδους ιστορικής θεώρησης στο ακριβώς αντίθετο του.»

Το απόσπασμα προέρχεται από το βιβλίο “Ιστορία και Ζωή”, που κυκλοφορεί στα Ελληνικά από τις Εκδόσεις Γνώση (Αθήνα, 1993), με εισαγωγή, μετάφραση και σημειώσεις του Ν. Μ. Σκουτερόπουλου. Είναι ένα βιβλίο που πρέπει να έχει διαβάσει κάποιος που ενδιαφέρεται για την φιλοσοφική σκέψη του Νίτσε.